برنامه فضایی ایران و فاصله با «اهداف صلح‌آمیز»

نویسنده: Zhanna Malekos Smith

اندیشکده CSIS

October 1, 2020

 خلیل جبران، شاعر لبنانی-آمریکایی می‌گوید: «غم و اندوه چیزی جز دیواری بین دو باغ نیست.» مانعی مشابه این بیت شعر بر سر راه استفاده از فضا برای «اهداف صلح‌آمیز» وجود دارد. در تاریخ 22 آوریل سال 2020، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران که توسط دولت ترامپ یک سازمان تروریستی خارجی اعلام شده است، با موفقیت اولین ماهواره شناسایی نظامی خود را با نام نور -1، به 264 مایل بالاتر از سطح کره زمین، پرتاب کرد. مدیر آژانس ملی فضایی ایران، مرتضی براری، ادعا می‌کند که استفاده ایران از فضا صلح‌آمیز است. در مقابل، مایکل پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات‌متحده می‌گوید «که برنامه فضایی ایران خطرناک است و ماهواره نظامی نور آنچه ما در کل گفته‌ایم را روشن می‌کند: برنامه فضایی ایران نه صلح‌آمیز است و نه کاملاً غیرنظامی است.» انگلستان، فرانسه و آلمان نیز در محکومیت پرتاب ایران به دلیل مغایرت با قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که محدودیت‌هایی را برای توسعه و دستیابی به فن‌آوری سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران ایجاد کرده، به ایالات‌متحده پیوستند.

چه چیزی در مورد پرتاب ماهواره نور منحصربه‌فرد بود؟

 برخلاف پرتاب‌های ماهواره‌ای دومرحله‌ای قبلی ایران، وسیله پرتاب ماهواره Noor-1 از یک موشک سه مرحله‌ای، به نام قاصد، با استفاده از پیشرانه پیشرفته‌تر و سیستم پیشرانه ترکیبی ساخته شده است که از ترکیب سوخت مایع و جامد استفاده می‌کند. سوخت مورداستفاده در پرتاب گر سپاه نه‌تنها در لیست «فناوری‌های مشابه و قابل تعویض با موشک‌های بالستیک، ازجمله سیستم‌های برد بلند مانند موشک‌های بالستیک قاره‌پیما» وجود داشت، بلکه به معنای واقعی کلمه دو پیام به واشنگتن منتقل می‌کند: عکسی از ژنرال ایرانی قاسم سلیمانی که در حمله هواپیماهای بدون سرنشین ایالات‌متحده در ژانویه سال 2020 کشته شد، و یک آیه قرآن برجسته در مورد غلبه بر دشمنان. علی‌رغم این، محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و اطلاعات ایران بر اینکه «برنامه فضایی ایران صلح‌آمیز است» تأکید می‌کند.

منظور از فضا برای «اهداف صلح‌آمیز» چیست؟

اول، مهم است که تشخیص دهیم کدام رژیم‌های قانونی در عملیات فضایی اعمال می‌شوند. چهار معاهده فضایی وجود دارد که اصول اساسی قانون فضا را بیان می‌کند: (1) پیمان فضایی سال 1967؛ (2) توافقنامه نجات و بازگشت 1968؛ (3) کنوانسیون مسئولیت 1972؛ و (4) کنوانسیون ثبت داده‌های فضایی 1976.

 این قوانین باهم کاربرد منشور ملل متحد و سایر قوانین بین‌المللی را برای فعالیت‌های فضایی تأیید می‌کنند. این معاهدات نه‌تنها اقدامات فضایی نظامی را تنظیم می‌کنند، بلکه فعالیت‌های غیرنظامی و طبقه‌بندی‌شده در فضا را نیز تنظیم می‌کنند. با در نظر گرفتن هرکدام به‌نوبه خود، پیمان فضایی اول نشان‌دهنده هسته قانون فضایی است. این پیمان تضمین می‌کند که همه کشورها حق استفاده آزاد و اکتشاف فضا را دارند، این ایده را که از فضا برای اهداف صلح‌آمیز استفاده می‌شود ترویج می‌دهد و اشکال خاصی از فعالیت‌های نظامی را در فضا منع می‌کند، (به‌عنوان مثال قرار دادن سلاح‌های هسته‌ای یا هر نوع دیگر سلاح‌های کشتارجمعی در فضا) و ادعاهای ملی در مورد مالکیت فضا و اجرام آسمانی، مانند ماه را منع می‌کند. در مرحله بعدی، توافقنامه نجات و بازگشت حاکی است که دولت‌ها موظفند پرسنل نجات‌یافته فضاپیما و اشیا فضایی را که در خارج از قلمرو کشورها پرتاب‌شده و به زمین برمی‌گردند به کشور اصلی بازگردانند. کنوانسیون مسئولیت، کشورهای بین‌المللی را موظف به «جبران خسارت ناشی از اجسام فضایی خود» به سایر کشورها یا اتباع خارجی می‌کند. سرانجام، کنوانسیون ثبت داده کشورها را ملزم می‌کند تا داده‌های به‌روز خود را به سازمان ملل درباره همه اشیا پرتاب‌شده از سوی آن کشور به فضا ارائه دهند. سازمان ملل متحد برای کمک به ارتقای شفافیت و استفاده صلح‌آمیز از فضا، ثبت داده‌های عمومی اشیا پرتاب‌شده در فضای خارج را حفظ می‌کند.

عجیب آنکه، پیمان فضایی «اهداف صلح‌آمیز» را تعریف نمی‌کند. درحالی‌که ماده چهارم این پیمان سلاح‌های خاصی را در فضا منع کرده است، خود پیمان‌نامه اعلام نمی‌کند که فضا باید برای اهداف صلح‌آمیز مورداستفاده قرار گیرد این شامل قرار دادن اجسام در مدار، در فضای خارج از جو یا روی اجرام آسمانی نیز می‌شود. بااین‌حال، بندهای بیان‌شده گویای یک ممنوعیت محدود است زیرا سلاح‌های معمولی هم ممکن است در مدار فضایی قرار بگیرند، نصب شوند یا مستقر شوند. طبق دفترچه عملیات نیروی هوایی ایالات‌متحده سلاح‌های ضد ماهواره که از نوع کشتارجمعی نیستند، طبق قوانین بین‌المللی مجاز هستند. این کتابچه همچنین می‌گوید که ازآنجاکه موشک‌های بالستیک قاره‌پیما بر اساس مسیر حرکت خود به‌طور موقت از جو خارج شده و در فضا حرکت می‌کنند نیز تحت معاهده فضایی قرار نمی‌گیرند، یعنی موشک‌های بالستیک از نظر فنی قوانین بین‌المللی را نقض نمی‌کنند.

منظور از صلح در فضا چیست؟

در مقدمه معاهده فضایی آمده است که پیشرفت اکتشاف و استفاده از فضا برای اهداف صلح‌آمیز به نفع همه بشریت است. پیمان، این اصل را که اکتشاف و استفاده از فضا برای «منافع همه مردم» است، ابراز می‌دارد و تعهد همکاری بین‌المللی را در جنبه‌های علمی و همچنین حقوقی اکتشاف و استفاده از فضا برای اهداف صلح‌آمیز ابراز می‌کند. نظر اکثریت دولت‌ها این است که «مسالمت‌آمیز» به فعالیت‌های غیرتهاجمی مانند تحقیقات علمی، اطلاعاتی، نظارتی و شناسایی و انتقال سیگنال‌های ناوبری و ارتباطی اشاره دارد. سیاست ملی فضایی 2010 ایالات‌متحده توضیح می‌دهد که اهداف صلح‌آمیز «اجازه می‌دهد تا فضا برای فعالیت‌های امنیت ملی و داخلی استفاده شود.» استراتژی فضایی دفاعی جدید 2020 وزارت دفاع بر لزوم همکاری با متحدان و شرکا برای اطمینان از ثبات در فضا تأکید می‌کند. این به معنای حفظ حضور مداوم در فضا به منظورجلوگیری از تهاجم در فضا است.

از طرف دیگر، از سال 1966 اقلیتی در میان کشورها شامل ژاپن، اتریش، هند، مغولستان و ایران، پیمان فضایی فضای بیرونی را با تفکیک بیشتر تفسیر می‌کنند این کشورها قائل‌اند که باید از فضا نظامی زدایی شده و فضای بیرون از جو تنها برای اهداف صلح‌آمیز استفاده شود. در مورد ایران، در جریان کمیته فرعی حقوقی استفاده صلح‌آمیز از فضا در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در جلسه پنجم کمیته فرعی در سال 1966، نماینده ایرانی، آقای عظیمی، اظهار داشت که «پیش‌نویس معاهده باید شرط کند که اکتشاف و استفاده از فضا باید فقط اهداف صلح‌آمیز داشته باشد.» باوجود ابهامی که در اصطلاح «اهداف صلح‌آمیز» نهفته است، پیمان فضایی به‌عنوان یک قانون عرف بین‌الملل پابرجاست. این امر ازآن‌جهت قابل‌توجه است که حقوق بین‌الملل مرسوم دارای وضعیت خاصی از پذیرش و عمل عمومی است به‌گونه‌ای که پیروی از آن برای همه کشورها لازم‌الاجرا است؛ بنابراین، از 110 کشور عضو پیمان فضایی، حتی کشورهای امضاکننده‌ای که آن را تصویب نکرده‌اند - مانند ایران - وظیفه قانونی دارند که برخلاف معاهده عمل نکنند.

نگاهی مختصر به توسعه برنامه فضایی ایران

 آژانس فضایی ایران در سال 2003 تأسیس شد و تا سال 2009 ایران نهمین کشوری بود که موفق به پرتاب ماهواره به مدار شد. از ابتدای تأسیس، ایران چهار ماهواره تحقیقاتی و دو موشک فضایی پرتاب کرده است: سفیر و سیمرغ. طبق گفته انستیتوی صلح ایالات‌متحده، موشک سفیر می‌تواند ماهواره‌ای را 350 کیلومتر یا 217 مایل از سطح زمین بالاتر ببرد و طراحی آن بر اساس موشک شهاب -3 است که از فناوری ارائه‌شده توسط روسیه ساخته‌ شده است. در مقابل، موشک سیمرغ می‌تواند یک ماهواره را 500 کیلومتر یا 310 مایل به مدار ببرد و در درجه اول در داخل کشور ساخته شده است. در سال 2013 ایران ادعا کرد که میمونی را به فضا فرستاده است و در ژانویه 2019 تهران ماهواره پیام را با استفاده از موشک سیمرغ پرتاب کرد، اما پیام در مرحله سوم نتوانست به مدار برسد. در پاسخ، واشنگتن اعلام کرد که پرتاب پیام قطعنامه 2231 شورای امنیت سال 2015 سازمان ملل را نقض کرده است زیرا ایران درگیر فعالیت‌های مربوط به تولید موشک‌های بالستیک قادر به حمل سلاح هسته‌ای است. چندین مفسر اخبار سیاسی در تلویزیون، مانند جیسون آنروهه، نگرانی واشنگتن درباره ماهواره پیام را ابراز کردند برعکس، پس از انفجار وسیله پرتاب فضایی سفیر ایران در اوت 2019 در سکوی پرتاب مرکز فضایی امام خمینی (ره)، دونالد جی ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در توییتی نوشت: «آرزو می‌کنم برای ایران بهترین آرزوها و موفقیت در فهمیدن آنچه در سایت پرتاب اتفاق افتاده است» و دخالت ایالات‌متحده در این حادثه را انکار کرد.

رابطه بین برنامه موشک بالستیک ایران و برنامه فضایی

از لحاظ تاریخی، از زمان پرتاب موشک شهاب -1 توسط ایران در سال 1988 از یک کشتی در دریای خزر، این کشور به‌طور فزاینده‌ای برنامه موشکی بالستیک خود را گسترش داده است. در سال 2000، مدیر مرکز منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای آژانس اطلاعات مرکزی، جان آ. لادر، در برابر کمیته روابط خارجی سنای آمریکا توضیح داد که «ایران یک ماکت ماهواره و یک وسیله پرتاب فضایی را به نمایش گذاشته است که نشان می‌دهد قصد دارد یک SLV برای حمل ماهواره‌های ایرانی به مدار تولید کند. بااین‌حال، ایران می‌تواند یک SLV را با تولید یک سرجنگی بازگشتی به یک موشک بالستیک تبدیل کند.» در سال 2015 ماهواره Eros-B اسرائیل تصاویر ماهواره‌ای «سایت پرتاب موشک» جدید ایرانی را ضبط کرد که قادر به ارسال موشک به فضا یا شلیک ICBM است. روی سکوی پرتاب یک موشک جدید به طول 27 متر قرار داشت که قبلاً هرگز دیده نشده بود. «اخیراً، در تاریخ 28 سپتامبر سال 2020، اخبار ایران دیلی گزارش داد که نیروی هوافضای سپاه، نسل جدیدی از موشک‌های بالستیک دریایی، ذوالفقار بصیر را تولید کرده است که برد آن «بیش از 700 کیلومتر» و یک کلاهک مجهز به یک جستجوگر تصویری دارد. پیش‌ازاین، برد دیگر موشک‌های دریایی سپاه، «خلیج‌فارس» و «هرمز»، به ترتیب 186 مایل و 155 مایل بود. علاوه بر این، هیچ پوشیده نیست که ایران و کره شمالی مدت‌ها در توسعه فناوری موشک‌های بالستیک همکاری داشته‌اند. روسیه همچنین به سامانه‌های موشک‌های بالستیک ایران کمک کرده است. دکتر پیتر وی. پرای، رئیس ستاد سابق کمیسیون EMP کنگره ایالات‌متحده هشدار می‌دهد این روابط نگران‌کننده است، زیرا ایران می‌تواند مانند کره شمالی برای رسیدن به فن‌آوری بمب پالس الکترونیکی دست یابد و از EMP به‌عنوان محموله ماهواره‌بر یا موشک‌های بالستیک یا سلاح‌های سبک‌تر استفاده کند. بر اساس کتاب درسی نظامی 2010 چاپ ایران، پدافند غیرعامل، ترجمه‌شده توسط دانشگاه اطلاعات ملی آژانس اطلاعات دفاعی، ایران ارزش سلاح‌های EMP را این‌گونه ارزیابی کرده است: «درنتیجه نداشتن سایر اثرات مخرب سلاح‌های هسته‌ای، ازجمله از دست دادن از زندگی بشر، سلاح‌های مشتق شده از پالس‌های الکترومغناطیسی با توجه به استفاده از آن‌ها در جنگ‌های آینده توجه‌ها را به خود جلب کرده‌اند ... سطحی بودن خسارات ثانویه ایجادشده و همچنین جلوگیری از تلفات انسانی، انگیزه‌ای برای تبدیل این فناوری به سلاحی پیشرفته و مفید در جنگ‌های مدرن است.» با کنار گذاشتن نگرانی‌های احتمالی تهدیدات EMP، آژانس فضایی ایران پیش‌بینی می‌کند پنج ماهواره دیگر قبل از مارس 2021 تولید کند. آخرین پرتاب ماهواره نظامی نور -1 توسط ایران و موشک آن «قاصد» هم‌زمان با چهل و یکمین سالگرد تاسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. جالب اینجاست که این پرتاب به‌صورت مخفی توسط سپاه و نه آژانس فضایی ملی ایران ساخته‌شده و از پایگاه سپاه و نه در فرودگاه فضایی امام خمینی (ره) در استان سمنان انجام شده است. به گفته ژنرال حسین سلامی، فرمانده ارشد سپاه، «امروز، ارتش‌های قدرتمند جهان بدون حضور در فضا، برنامه دفاعی جامعی ندارند. دستیابی به این فناوری برتر که ما را به فضا می‌برد و قلمرو توانایی‌های ما را گسترش می‌دهد، یک دستاورد استراتژیک است. گسترش قلمرو توانایی‌های عملیاتی برای ایران شامل توسعه آگاهی از موقعیت‌های فضایی، مشاهدات علمی و همچنین قابلیت‌های ضد ماهواره است.

نگاه به آینده: توسعه امنیت فضایی بین‌المللی

بخشنامه سیاستی اخیر کاخ سفید «اصول امنیت سایبری برای سیستم‌های فضایی» (SPD-5)، اعلام می‌کند که آزادی بدون محدودیت برای فعالیت در فضا را برای پیشرفت امنیت، رونق اقتصادی و دانش علمی حیاتی می‌داند. علاوه بر پیشرفت امنیت فضای ملی، نیاز به توسعه امنیت فضایی بین‌المللی نیز وجود دارد. با ایجاد نیروی فضایی ایالات‌متحده، شاخه جدیدی از نیروهای مسلح ایالات‌متحده و استراتژی فضایی جدید دفاعی برای وزارت دفاع ایجاد شده است. سیاست‌گذاران باید از این حرکت برای بیان اهداف و اولویت‌های ایالات‌متحده برای یک استراتژی بین‌المللی برای فضا استفاده ببرند. چرا؟ زیرا مشابه تلاش‌های دولت اوباما در ایجاد یک استراتژی بین‌المللی برای فضای مجازی، واشنگتن این فرصت جدید را دارد تا طرحی برای همکاری با سایر کشورها برای ایجاد اجماع جهانی درباره رفتار مسئولانه دولت‌ها در فضا و ارتقای همکاری بین‌المللی طراحی کند. مسلم است، همان‌طور که بنیامین باهنی در امور خارجه اشاره می‌کند، «تصویر فضا به‌عنوان منطقه‌ای عاری از رقابت نظامی ... تصوری خیالی است.» از طرف دیگر، با استفاده از چهار معاهده اصلی فضایی به‌عنوان یک نقطه کانونی برای بحث، ایالات‌متحده حداقل می‌تواند شروع به ترویج هنجارهایی در «اهداف صلح‌آمیز» برای افزایش امنیت و ثبات فضایی بین‌المللی کند. به‌عنوان مثال، بر اساس دستورالعمل اجرایی 2019 رئیس‌جمهور ترامپ در مورد محافظت از زیرساخت‌های مهم در برابر اثرات EMP، ایالات‌متحده می‌تواند گفتگو با سایر کشورهای فضایی را برای منع سلاح‌های EMP در فضا آغاز کند. یکی دیگر از زمینه‌های همکاری، همان‌طور که مایکل مارکی، جاناتان پرل و بنیامین باهنی از آزمایشگاه ملی لارنس لیورمور توصیه کرده‌اند، شامل تجهیز ماهواره‌ها به حس‌گرهایی برای تشخیص حرکات نظامی و توسعه شبکه نظارت جهانی است که می‌تواند وقایع مشکوک به اقدامات نظامی را شناسایی و ضبط کند.

 با تدوین یک استراتژی فضایی بین‌المللی، شاید بتوانیم کوچک کردن «دیوار» بین استفاده از فضا و اهداف صلح‌آمیز را شروع کنیم.

منبع:

"Iran’s Space Program and the Wall Between "Peaceful Purposes