بازگشت به برجام بیش از همه به نفع چین است

سعید قاسمی نژاد

اندیشکده FDD  آمریکا

داده‌های جدید از پکن نشان می‌دهد واردات چین از جمهوری اسلامی در سال گذشته به پایین‌ترین سطح خود از سال 2005 رسیده است؛ در این ضمن، صادرات چین به ایران نیز به پایین‌ترین سطح خود از سال 2009 رسیده است. با این حال، لغو متعاقب سیاست "فشار حداکثری" رئیس‌جمهور دونالد ترامپ از سوی دولت بایدن، همراه با پایان یافتن احتمالی همه‌گیری کرونا، مسیر تهران و پکن را برای گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری در سال‌های پس از 2020 هموار می‌کند. 

میزان واردات چین از ایران در سال 2020 به ارزش 6.4 میلیارد دلار بود. که نسبت به سال قبل بیش از 50 درصد کاهش داشته است. براساس داده‌های گمرک چین، صادرات پکن به ایران 8.51 میلیارد دلار بوده است که در مقایسه با سال پیش کاهش داشته است. در سال 2019، میزان صادرات پکن 9.59 میلیارد دلار بوده است، افت شدید واردات چین و کاهش کمتر صادراتش بدان معنی است که آن کشور در سال 2020 مازادی تجاری به ارزش 2.1 میلیارد دلار با ایران داشته است، حال آن‌که چین در سال 2018 دارای کسری تجاری به ارزش 7.7 میلیارد دلار بوده است. 

دو عامل در تبدیل تراز کسری تجاری چین به مازاد موثر بوده است: قیمت پایین نفت و کاهش واردات نفت چین از ایران. بنابر داده‌های تجاری چین، میزان واردات نفت خام و دیگر فراورده‌های نفتی چین از ایران از 15 میلیارد دلار در سال 2018 به 7.08 میلیارد دلار در سال 2019 و نهایتاً به 1.3 میلیارد دلار در سال 2020 رسیده است. 

گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر این‌که تهران با صادرات مقدار زیادی نفت به چین از طریق مالزی، تحریم‌ها را دور می‌زند، اما داده‌های چینی این موضوع را تأیید نمی‌کنند. در سال 2018، چین تنها 4.8 میلیارد دلار نفت خام با کد HS 2709 از مالزی وارد کرده است، به‌عبارتی 2 درصد از کل واردات نفت خامش. کد HS (Harmonized System) سیستم استاندارد بین‌المللی کدگذاری برای طبقه‌بندی کالاهای تجاری است. این ارقام در سال 2020 نیز مشابه سال قبل بود: 3.7 میلیارد دلار، یا 2.1 درصد از کل واردات. حتی اگر فرض بگیریم نفت خام ایران با واسطه مالزی به چین صادر می‌شود، این مقدار تنها بخش ناچیزی از افت 13.7 میلیارد دلاری صادرات مستقیم ایران در طی دو سال گذشته را جبران می‌کند، افتی که موجب کاهش سهم ایران در واردات نفت خام چین از 6.2 درصد به 0.7 درصد شده است. 

روایت‌های مشابهی در مورد صادرات نفت ونزوئلا به چین از طریق مالزی وجود دارد، اما در این مورد نیز، رشد ارزش واردات نفت خام چین از مالزی کمتر از کاهش وارداتش از ونزوئلا بوده است، نیازی به ذکر نیست که ایران و ونزوئلا هر دو پس از سال 2018 با کاهش صادرات نفت مواجه بوده‌اند. شکی نیست که ایران از طریق انتقال کشتی به کشتی مقداری نفت به چین صادر می‌کرده است، اما این مقدار در برابر ارزش و حجم نفت صادراتی که ایران در طی دو سال گذشته از دست داده، بسیار کوچک است. البته این احتمال هم وجود دارد که چین عمداً آمار واردات نفت خام از مالزی و ایران را کمتر اعلام و یا این‌که از روش‌های حسابداری غیرمعمول دیگری برای کاهش این ارقام استفاده کرده باشد. 

در سال 2019، پلاستیک و لاستیک از اقلام مهم صادراتی ایران به چین بودند، اما در سال 2020، این تجارت تا حد زیادی کاهش یافت. همچنین، واردات مواد معدنی غیرنفتی چین از ایران در بازه زمانی 2018 تا 2020 از دو میلیارد دلار به 478 میلیون دلار کاهش یافته است. واردات فلزات چین در سال 2020 به 842 میلیون دلار رسید، که بالاتر از رقم 2018 است. بخش مواد معدنی غیرنفتی و فلزات از سال 2019 تحت فشار تحریم‌ها و اقدامات اجرایی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده بوده‌اند. 

با کنار رفتن ترامپ از مسند قدرت و خاتمه یافتن کارزار فشار حداکثری واشنگتن، همراه با چشم‌انداز کاهش تهدیدات کرونا به‌دلیل واکسیناسیون و درمان‌های بهتر، احتمالاً در سال 2021 شاهد رونق تجارت ایران و چین خواهیم بود. چین در مقایسه با شرکای اروپایی ایالات متحده، از موقعیت بهتری برای بهره‌مندی از مزایای دسترسی به بازارهای ایران برخوردار است. چین در زمان کارزار فشار حداکثری، به زنده‌ماندن تهران کمک کرد.

حزب کمونیست چین، شاید در حرف اولویت سیاست خارجی دولت جدید باشد، اما احتمالاً بیشترین منفعت را از تلاش‌های رئیس‌جمهور جو بایدن برای بازگشت به برجام و لغو تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی خواهد برد. 

منبع+