مساله هسته ای ایران و خط قرمز های روسیه

نویسندگان: حمیدرضا عزیزی، هانا نوته 

اندیشکده کارنگی امریکا

همان‌طور که در سال 2006 و 2010 اتفاق افتاد، اگر روسیه حس کند ایران در برابر اقدامات سازنده غربی لجوجانه مقاومت می‌کند، ممکن است موضع سخت‌تری اتخاذ کند، چرا که در نهایت، نگرانی‌های اصلی روسیه منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و یکپارچگی گروه 1+5 است.

تقریباً یک ماه پس از ریاست جمهوری جو بایدن، دولت جدید ایالات متحده هنوز نقشه راهی برای احیای دیپلماسی با ایران و بازگشت به توافق هسته ای 2015 تعیین نکرده است. در همین حال، به نظر می‌رسد تهران با کاهش تدریجی برخی از تعهدات هسته‌ای خود، دست به بازی پرخطر و بی‌رحمانه‌ای در برابر واشنگتن زده است. 

در نوامبر سال 2020، پارلمان ایران قانونی تصویب كرد كه بر اساس آن دولت موظف شد بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای آن كشور را كه تحت شرایط برجام متوقف شده بود، احیا کند. پس از آن، دولت ایران سانتریفیوژهای پیشرفته‌تری در تأسیسات نطنز و فردو نصب کرد، غنی‌سازی اورانیوم را تا خلوص 20 درصد از سر گرفت و تولید اورانیوم فلزی را آغاز کرد. 

احتمالاً، در آینده نزدیک، شاهد اقدامی بحث‌برانگیزتر خواهیم بود، چرا که این قانون دولت را ملزم به توقف اجرای پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌کند، پروتکلی که سازوکار‌های راستی‌آزمایی گسترده‌ای را برای برنامه هسته‌ای ایران تضمین می‌کند. تهران تهدید کرده است که پروتکل الحاقی را از 21 فوریه به حالت تعلیق در خواهد آورد مگر آن‌که ایالات متحده تحریم‌های مربوط به موضوع هسته‌ای را لغو کند. 

در همین حال، محمود علوی، وزیر اطلاعات ایران، طی اظهاراتی بی‌سابقه‌ در تاریخ 9 فوریه هشدار داد که ممکن است فشار غرب در نهایت تهران را به سمت سلاح هسته‌ای سوق دهد، چرا که «اگر گربه را در گوشه‌ای گیر بیندازند، ممکن است رفتارش با وقتی که گربه آزاد است فرق کند». موضع‌گیری سرسختانه تهران نه تنها در میان مقامات غربی، بلکه در روسیه نیز نگرانی‌هایی ایجاد کرده است.

از زمانی‌که دولت ترامپ در ماه مه 2018، ایالات متحده را از برجام خارج کرد، روسیه در موضوع هسته‌ای در کنار ایران بوده است. سپس، تلاش‌های مایک پامپئو برای جلب حمایت بین‌المللی به‌منظور تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران، با مخالفت دیپلمات‌های روسی روبرو شد. روس‌ها این اقدام آمریکا را مصداق خواستن هم خر و هم خرما[1] می‌دانستند. 

در تابستان سال گذشته، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای مصوبه‌ای تصویب کرد و از تهران درخواست کرد که اجازه دسترسی آژانس را به مواد و فعالیت‌های احتمالاً هسته‌ای اعلام‌نشده متعلق به دوره پیش از 2003  صادر کند. روسیه این اقدام را به‌عنوان اقدامی غیرسازنده مورد انتقاد قرار داد. مسکو همچنین مکرراً کارزار "فشار حداکثری" دولت ترامپ را به‌عنوان اقدامی غیرقانونی و اشتباه محکوم کرده و از سایر اعضای گروه 1+ 5 خواسته است تا ادامه بهرمندی اقتصادی ایران از برجام را تضمین کنند.

با این اوصاف، دولت روسیه همیشه بر این نظر استوار بوده است که ایران حق استفاده از انرژی هسته‌ای را دارد، اما نظارت آژانس انرژی هسته‌ای برای اطمینان از صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای آن کشور لازم است. میان روسیه و واشنگتن، گاهاً، در مورد ابزارها (مانند مناسب بودن تحریم‌ها برای فشار بر ایران) اختلاف نظر وجود داشته است، اما در مورد هدف، هر دو متفق‌القول معتقدند که جمهوری اسلامی نباید سلاح هسته‌ای در اختیار داشته باشد. اقدامات و بیانیه‌های تنش‌زای اخیر ایران، سوالی پیرامون خطوط قرمز روسیه پیش می‌نهد: اگر تهران یک قدم جلوتر برود، مسکو چه واکنشی نشان خواهد ‌داد؟ 

تاریخ می‌تواند نشانه‌هایی در اختیارمان قرار بدهد. در سال 2003، روس‌ها مدام ایران را به امضای پروتکل الحاقی تشویق می‌کردند، و دو سال بعد، زمانی‌که تهران اجرای داوطلبانه آن را متوقف کرد، از هیچ انتقادی علیه تهران فروگذار نکردند، و حتی از تصمیم شورای حکام آژانس برای گزارش پرونده اتمی ایران به شورای امنیت در اوایل سال 2006 حمایت کردند. در سال‌های 2009 و 2010، پس از آشکارشدن تأسیسات مخفی فردو، و پس از آن‌که ایران پیشنهاد «راکتور تحقیقاتی تهران» را رد کرد (بر اساس این پیشنهاد، ایران اورانیوم با غنای پایین را به روسیه می‌فرستاد، روسیه آن را تا میزان 19.75 درصد غنی می‌کرد، و سپس اورانیوم غنی‌شده به فرانسه ارسال می‌شد تا در آن‌جا به میله سوختی مورد نیاز راکتور تحقیقاتی تهران تبدیل شود)، روس‌ها به حمایت از تحریم‌های سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی پرداختند. 

روسیه نسبت به ایالات متحده نگرانی کمتری درمورد جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران دارد، اما معتقد است رفتار ایران در موضوع هسته‌ای لجوجانه و ماجراجویانه است، و نسبت به قابل اعتماد بودن دولت محمود احمدی‌نژاد مظنون‌اند. 

اخیراً، با صلب‌شدن ادبیات طرف ایرانی و اعلام این‌که بر سرعت اقداماتی که ناقض قطعنامه 2231 سازمان ملل است، خواهند افزود، دیپلمات‌های روسی به موضع سابق‌شان بازگشته‌اند، اما به سرزنش‌های دوستانه اکتفا کرده‌اند. با توجه به موضع روسیه مبنی بر این‌که اجرای پروتکل الحاقی برای اطمینان از شفافیت فعالیت‌های ایران ضروری است، تهدیدهای ایران برای کاهش همکاری با آژانس انرژی هسته‌ای باعث نگرانی مسکو شده است.

پس از آن‌که تهران در ماه نوامبر اعلام کرد اجرای پروتکل الحاقی را کنار خواهد گذاشت، روسیه با بیان این‌که چنین کاری می‌تواند منجر به وخیم‌ترشدن اوضاع شود، از تهران درخواست خویشتنداری کرد. اما چند روز بعد، زمانی‌که ایران از قصدش برای نصب 3 آبشار اضافی از سانتریفیوژهای پیشرفته IR-2m در نطنز سخن گفت، روسیه هشدار داد که این مسأله به بهبود جو تنش‌آلود کنونی کمکی نخواهد کرد. و همین هفته گذشته، اعلامیه ایران مبنی بر تولید اورانیوم فلزی باعث شد مسکو شدیدترین توبیخ‌اش را متوجه تهران سازد. روس‌ها خواستار «خویشتنداری و رویکرد مسئولانه» طرف ایران شدند، و اعلام کردند روسیه آماده است برای نجات برجام با دولت بایدن وارد همکاری‌های نزدیک شود. 

دیپلمات‌های عالی‌رتبه دولت بایدن، در رأس آن‌ها، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه و رابرت مالی، نماینده ویژه در امور ایران، به دنبال دستیابی به توافقی "طولانی‌تر و مستحکم‌تر" با ایران هستند، اما روسیه علاقه‌ای ندارد با اِعمال فشار بر تهران در موضوعات موشکی و گروه‌های نیابتی منطقه‌ای، به واشنگتن کمک کند. مسکو موضوعات اخیر را همیشه خارج از توافق هسته‌ای دانسته است. روس‌ها همچنین تمایلی به اِعمال فشار بر تهران برای قبول محدودیت‌های هسته‌ای شدیدتر، مانند افزایش زمان محدودیت‌های برجام و یا صحت‌سنجی‌های سخت‌گیرانه‌تر، نخواهد داشت.

روس‌ها برجام در شکل اولیه‌اش را متعادل می‌دانستند و هیچ‌وقت با موضع حداکثری، مبنی بر محروم‌کردن ایران از حق غنی‌سازی، همراهی نکردند. روسیه در برابر گرفتن امتیازات بیشتر از تهران ایستادگی کرد. آن کشور، همچنین، مدام از رفتار آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و سازمان منع سلاح‌های شیمیایی گله کرده است. روس‌ها معتقدند این دو سازمان با دشمنان ایالات متحده (ایران و سوریه) برخورد سخت‌تری دارند.

با این اوصاف، توقف اجرای پروتکل الحاقی از سوی ایران (چیزی که روسیه آن را از مهم‌ترین تعهدات ایران می‌داند) و یا انجام اقدامات بیشتر در جهت افزایش تنش‌ها، احتمالاً آزمونی برای صبر روسیه خواهد شد. همان‌طور که در سال 2006 و 2010 اتفاق افتاد، اگر روسیه حس کند ایران در برابر اقدامات سازنده غربی لجوجانه مقاومت می‌کند، ممکن است موضع سخت‌تری اتخاذ کند، چرا که در نهایت، نگرانی‌های اصلی روسیه منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و یکپارچگی گروه 1+5 است. حتی اگر ایرانی‌ها احساس «گربه‌ای در کنج» را داشته باشند، اقدامات تحریک‌آمیز و سخنان داغ می‌تواند نزدیک‌ترین دوستشان را در شورای امنیت تبدیل به دشمن کند.

منبع+