تمرکز خاورمیانه بر فناوری موشک کروز

داگلاس باری، تیموتی رایت

موسسه بین المللی مطالعات راهبردی(IISS)
 

ایران ممکن است موشک کروز حمله زمینی 351/ قدس را بیشتر توسعه داده باشد، موشکی که در حال حاضر در اختیار یک بازیگر غیردولتی قرار گرفته است، چرا که شاهدیم که سلاح‌های کروز در حملات زمینی به‌طور گسترده‌تری مورداستفاده قرار می‌گیرند. داگلاس باری و تیم رایت تحولات اخیر را در قابلیت‌های موشکی کروز حمله زمینی[1] منطقه بررسی می‌کنند. حمله موشکی به تأسیسات نفتی در شهر بندری جده در دریای سرخ عربستان سعودی که جنبش حوثی‌های یمن (انصار الله) مسئولیت آن را بر عهده گرفت حاکی از آن است که ایران ممکن است نسخه پیشرفته‌تر 351/ قدس-1 را برای حوثی‌ها توسعه داده و تأمین کرده باشد : موشک کروز زمین پایه که با نام قدس -2 شناخته می‌شود. این امر همچنین منعکس‌کننده استفاده گسترده‌تر از موشکهای کروز در منطقه است، درحالی‌که در منطقه دو یا سه کشور دیگر وجود دارند که اخیراً چنین سلاح‌هایی را به دست آورده‌اند یا در آستانه پیوستن به «باشگاه دارندگان موشک‌های کروز» هستند.

شروع به کار قدس -2

سخنگوی انصارالله ادعا کرد که یک موشک «بال‌دار» قدس -2 برای حمله به تأسیسات نفتی در جده در 23 نوامبر استفاده شده است. این عبارت نشان می‌داد که این سلاح از نوع کروز است. فاصله نزدیک‌ترین سرزمین تحت کنترل انصارالله در یمن تا جده چیزی کمتر از 700 کیلومتر است. این مسافت احتمالاً نزدیک به حداکثر برد قدس-1 است، یکی از سلاح‌هایی که در حمله به تأسیسات نفتی آرامکو در شرق عربستان در سپتامبر 2019 استفاده شد. اگرچه هیچ جزئیاتی درباره قدس-2 در دسترس نیست، اما فاصله‌ احتمالی حمله اخیر نشان می‌دهد که افزایش برد ممکن است یکی از ویژگی‌های اصلی قدس-2 باشد.

اگر قدس-2 توسعه‌یافته قدس-1 باشد، یک احتمال این است که از یک موتور بومی کم‌مصرف و قدرتمندتر از پیشرانه قبلی خود استفاده کند. حداقل در ابتدا، قدس-۱ به یک کپی بدون مجوز از موتور توربوجت کوچک TJ-100 ساخت جمهوری چک متکی بود. ایران درحال‌توسعه توربوجت داخلی با نام TJ-HP1 است که می‌تواند با سازه موشک قدس سازگار باشد. قطر این موتور همانند TJ-100 است اما حدود 15٪ قدرت بیشتری تولید می‌کند[2]. ایران ممکن است تنها کشوری در جهان باشد که یک موشک کروز تهاجم زمینی را در اختیار یک بازیگر غیردولتی گذاشته باشد، اما چندین کشور دیگر در منطقه یا پیش‌ازاین به چنین سلاح‌هایی مجهز شده بودند یا در حال طی فرایند تجهیز به چنین موشک‌هایی هستند. این موشک‌ها در اکثر موارد موشک‌های کروز هوا-پایه هستند، اما IISS و دیگر کارشناسان نظامی معتقدند که اسرائیل علاوه بر موشک‌های کروز هوا پایه به موشک‌های کروز زیردریایی پرتاب نیز مجهز است.

اشاعه تسلیحات از طریق تقلید

ایالات‌متحده از موشک‌های کروز تهاجم زمینی غیر اتمی در طی عملیات طوفان صحرا در 1991 استفاده کرد و تأثیرگذاری چنین موشک‌هایی را به اثبات رساند. درنتیجه، حکومت‌های خاورمیانه‌ای به در اختیار گرفتن تسلیحات دوربرد با توان حمله دقیق علاقه‌مند شدند. در این زمان، باتوجه ‌به تلاش‌های ایران برای تولید زرادخانه موشک‌های بالستیک، برخی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز به پیگیری دسترسی به موشک‌های کروز تهاجم زمینی تشویق شدند. در اواسط دهه 1990، امارات متحده عربی در حال مذاکره با فرانسه برای خرید موشک کروز پرتاب هوا بود، درحالی‌که در نیمه دوم این دهه اسرائیل خواست خود را به واشنگتن برای دستیابی به موشک کروز تاکتیکی تاماهاوک مطرح کرد. باتوجه توافق‌نامه رژیم کنترل فناوری موشکی (MTCR) در ایالات‌متحده مخالفت‌هایی با هر دو مورد وجود داشت. MTCR یک توافق‌نامه بین‌المللی غیر الزام‌آور و غیررسمی است در جهت استفاده از کنترل‌های مشترک بر صادرات به منظور محدودکردن گسترش موشک‌ها و فن‌آوری مربوطه. این پیمان ابتدا در سال 1987 توسط هفت دولت، ازجمله فرانسه، انگلستان و ایالات‌متحده، به منظور تلاش در جهت کاستن از سرعت تکثیر سیستم‌های موشکی قادر به انتقال محموله 500 کیلوگرمی به فاصله 300 کیلومتر یا بیشتر تأسیس شد. واشنگتن از فروش گونه‌ای از موشک کروز تهاجم زمینی هوا-پرتاب فرانسوی/ بریتانیایی اسکالپ[3] به امارات متحده عربی حمایت کرد. این گونه در امارات با نام شاهین سیاه شناخته می‌شود. تا حدی، این استدلال به عملکرد واقعی شاهین سیاه در مقایسه با نسخه اصلی اسکالپ وابسته بود، اگرچه هنوز تصور می‌شود که محدوده برد نوع تحویل داده‌شده به امارات متحده عربی بیش از 300 کیلومتر باشد. باوجود نگرانی‌های ایالات‌متحده، فروش ادامه یافت و موشک در سال 2003-2004 وارد زرادخانه امارات شد. بااین‌حال، علاقه اسرائیل به تاماهاوک با تأیید ایالات‌متحده روبرو نشد، که احتمالاً باعث یک برنامه توسعه ملی شد[4]. به‌دست‌آوردن نسخه‌ای از موشک اسکالپ از سوی امارت متحده، موجب شد عربستان سعودی، و اخیراً مصر و قطر نیز به دنبال خرید آن بروند. کویت نیز این سلاح را سفارش داده است.

تلاش‌های تهران

در نیمه دوم دهه 1990، ایران علاوه بر فعالیت موشکی بالستیک خود، توسعه‌ی موشکهای کروز را نیز دنبال می‌کرد. این کشور در سال 2001، به‌طور غیرقانونی شش موشک کروز استراتژیک Kh-55 (AS-15A Kent) متعلق به دوره شوروی، بدون کلاهک[5]، از منابع غیرقانونی در اوکراین خریداری کرد. در پی آن سعی شد از پلتفرم خا -55 و پیکره‌بندی (خورجینی) موتور آن به‌عنوان مبنایی برای توسعه‌ی برنامه بومی مرتبط با موشک‌های کروز با نام‌های مشکات، اعلام‌شده توسط تهران در سال 2012، سومار، در سال 2015 و هویزه در سال 2019 استفاده شود. بردهای ادعاشده توسط تهران برای هر سه متفاوت بوده و همچنین پیکربندی موتور نیز اصلاح[6] شده است. وضعیت عملیاتی این موشک‌ها مشخص نیست، چراکه نشانه‌هایی وجود دارد مبنی بر این‌که ایران با مشکلات عملکرد موتور مواجه شده است.

برای مقایسه، قدس -1 کوچک‌تر، ساخته‌شده توسط یک موسسه ایرانی دیگر، چندین بار در هنگام حملات انصارالله به عربستان سعودی استفاده عملیاتی شده است. پیکربندی قدس -1 ازاین‌جهت قابل‌توجه است که برخلاف طرح‌های مبتنی بر Kh-55، به نظر می‌رسد موتور به‌جای زیر بدنه بر بالای بدنه متصل شده است[7]. موفقیت نسبی حملات موشکی کروز انصارالله، تقریباً به‌یقین از توسعه بیشتر موشک کروز ایرانی پشتیبانی خواهد کرد. یک جنبه مورد تمرکز در توسعه این موشک می‌تواند بهبود دقت در فاز پایانی باشد. به نظر نمی‌رسد تصاویر لاشه قدس -1 که توسط عربستان سعودی نشان داده‌شده است، هیچ هدایت پایانی را نشان دهد، این موشک فقط به ناوبری ماهواره‌ای و هدایت اینرسی متکی است.

از منظر نظامی، مورد اقبال وارد شدن موشکهای کروز در منطقه نشان‌دهنده سودمندی عملیاتی چنین سیستم‌هایی است. به‌استثنای احتمالی اسرائیل، هیچ‌کدام از موشک‌های کروز دیگر کشورهای منطقه قابلیت دوگانه ندارند (اصطلاحی که به معنی امکان حمل کلاهک هسته‌ای یا کلاهک معمولی است). بااین‌حال، از منظر کنترل تسلیحاتی، این مسئله نشان می­دهد در منطقه‌ای که محرک‌های امنیتی منطقه‌ای اضافه شدن چنین قابلیت‌هایی را به موجودی‌های زرادخانه‌های ملی تشویق می‌کنند، تا چه اندازه مدیریت اشاعه سلاحهای متعارف مشکل است. 

 
[1] به‌طور خلاصه، موشک‌های کروز به دودسته‌ی کروزهای دریایی ضدکشتی و کروزهای با قابلیت به کارگیری علیه اهداف زمینی تقسیم می‌شوند – مترجم.
[2] موتور مینی توربوجت مذکور 350 نیوتن تراست بیشتری نسبت به TJ-100 تولید می‌کند – مترجم.
[3] SCALP EG / Storm Shadow
[4] خانواده موشک‌های کروز هوا پرتاب و زیردریایی پرتاب Popeye – مترجم.
[5] این موشک در نسخه‌ی اصلی مجهز به کلاهک اتمی بود و در زمره‌ی تسلیحات استراتژیک قرار می‌گرفت – مترجم.
[6] به قیمت کاهش انطباق‌پذیری و افزایش بازتاب راداری، ساده‌تر و ارزان‌تر شده است. نسخه‌های ایرانی این موشک‌ها برخلاف نسخه اصلی ساخت شوروی از موتور مینی توربوجت به‌جای مینی توربوفن بهره می‌برند که اگرچه فناوری ارزان‌تر و ساده‌تری دارند ولی منجر به کاهش برد به نصف برد نسخه اصلی شده است – مترجم.
[7] تحلیلگر iiss دراین‌باره دچار اشتباه شده است، در تصاویر انصارالله این موشک به‌صورت وارونه روی سکو قرار گرفته بود – مترجم.

منبع:

Cruise missiles continue to make their mark in the Middle East