افق های مشارکت استراتژیک ایران و روسیه در سوریه

نویسنده: احمد بن ضیف الله القرنی

اندیشکده عربی « مرکز بین المللی مطالعات ایران (رسانه)»

مقدمه

ایران و روسیه در تلاشند تا برای حفظ منافع خود سوریه را در هرج و مرج دائم نگه دارند. این امر هنگام دیدارهای رسمی آنان از سوریه مشخص شد. دیدار ظریف در زمانی رخ داد که ایران مجبور بود درباره کنار گذاشته شدنش از تفاهم های کنونی بین مسکو و واشنگتن از یک سوی و گفتگوهای بین تل آویو و مسکو از سوی دیگر، بحث و گفتگو کند. همچنین تهران نگران آن است که از توافقنامه های اخیر بین روسیه و ترکیه و طرح های آنها برای ادلب و سایر موضوعات در سوریه کنار گذاشته شود. به دلیل تحولات نظامی و سیاسی و نزدیک شدن به پایان جنگ، بحران میان ایران و روسیه به اوج خود رسیده و رقابت بر سر به دست آوردن سهم بیشتر در بازسازی سوریه منجر به تشدید اختلافات بین این دو کشور شد. ایران و روسیه علیرغم همکاری در مبارزه با «دشمن مشترک غربی» و «جهادگرایی اسلامی» در سوریه، اکنون اما بر سر مسائلی با هم اختلاف دارند که عبارتند از: آینده حکومت سوریه، ساختار نهادهای حکومتی، اعزام نیرو از سوی این کشورها به سوریه، حضور نیروهای خارجی و مزدور در سوریه، و پروژه های بازسازی این کشور. این اختلافات با مذاکرات روسیه با ترکیه، آمریکا و اسراییل، به شدت پررنگ تر شده و ایران نگران تاثیر منفی این اختلافات بر منافع آینده خود در سوریه است.

یک – هماهنگی روسیه با قدرت های منطقه ای و بین المللی به دور از ایران

بیشترین دلواپسی ایران در خصوص مذاکرات اخیر روسیه است که منجر به باز شدن کانال های ارتباطی با نیروهای منطقه ای و بین المللی درگیر در بحران سوریه شده است و شامل دشمنان اصلی ایران؛ یعنی اسراییل و آمریکا می شود. به گفته ایران، روسیه می کوشد تا نقش خود را در معادلات سوریه تثبیت کند و بازیگر اصلی مرحله پس از مناقشات باشد. به رغم پروتکل های موجود، روس ها همواره با ایران به عنوان یک بازیگر ثانوی در مناقشات سوریه رفتار کرده اند. ناظران بر این باورند که روسیه میل و رغبتی به شرکت دادن ایران در همه توافقنامه های مربوط به حل و فصل مناقشات سوریه نداشته است.

1-  نزدیکی روسیه و ترکیه موجب نگرانی ایران می شود

یکی از نگرانی های ایران نزدیکی روسیه و ترکیه (بعنوان رقیب تاریخی ایران در منطقه) است که مانع از تحقق منافع ایران در سوریه می شود. چند مساله موجب ناراحتی ایران شده است که عبارتند از:

1.     ترکیه می کوشد با تجزیه ادلب، این استان را ضمیمه خود کند. لذا می کوشد با تشکیل جماعت های عرب در مناطق مرزی که پیرو ترکیه هستند، تغییرات دموگرافیک و فرهنگی در شمال سوریه ایجاد کند تا بدین شکل نفوذ سازمان های طرفدار ترکیه در ادلب زیاد شود‌ و از تسلط رژیم سوریه بر ادلب به عنوان یک استان در حکومت آینده سوریه جلوگیری نماید؛ اما ایرانی ها ادعاهای ترک ها را رد می کنند؛ زیرا بر این باورند که موجب ایجاد بحران در خاورمیانه خواهد شد.

2.     ایرانی ها همچنین مخالف اقدامات ترکیه در جهت مسلح کردن ترکمن ها و افزایش میزان مشارکت ایشان در سوریه هستند.

3.     منافع ترک ها و ایرانی ها در خصوص تشکیل یک دولت سوری در تضاد است. ایران مخالف شکل گیری یک رژیم سیاسی سکولار در سوریه است، در مقابل ترکیه نگران آن است که سوریه تحت حاکمیت یک رژیم فرقه ای طرفدار ایران که احتمالاً در سوریه ظهور خواهد یافت قرار بگیرد و آینده ترکیه را به مخاطره اندازد.

4.     نگرانی عمده ایران این است که نوعی توافق ضمنی بین روس ها و ترک ها بر سر آینده سوریه وجود آید و اینکه آنها قصد داشته باشند تا به طور کامل همه نیروهای ایرانی را از خاک سوریه خارج کنند.

5.     ایرانی ها متوجه شده اند که در گفتگوهای آستانه قدرت خود را از دست داده اند. آنها بخشی از گشتی ها روسیه-ترکیه نیستند و از برنامه های نظامی کنونی آنها کنار گذاشته شده اند.

6.     ترک ها نیروهای تحت حمایت ایران و حزب الله را هدف قرار می دهند و نگران این موضوع نیستند، زیرا این کار خشم آمریکایی ها را بر نمی انگیزد.

به رغم ناخشنودی از تفاهمنامه های اخیر ترکیه با روس ها و اجرای عملیات نظامی از سوی این کشور، ایرانی ها همچنان علاقمند به حفظ مناسبات خود با ترک ها در سطوح مختلف هستند. چون به احتمال زیاد ایران به آنکارا نیاز دارد تا نقش میانجی در زمینه پرونده هسته ای بازی کند. ایران همچنین برای مقابله با هرگونه تلاشی از سوی عرب ها – بویژه از سوی عربستان سعودی و امارات- در جهت ایجاد روابط حسنه با عراق و ایفای نقشی مهم در آینده سوریه، روی حمایت ترکیه حساب می کند.

2- اولویت امنیت اسراییل در برنامه روسیه

از نظر ایران، موضوع دوم که باعث نگرانی می شود این است که امنیت اسراییل یکی از اولویت های روسیه است. هدف روسیه از این هماهنگی این است که ارتش خود را از حملات اسراییلی ها علیه پایگاه های ایران حفظ کرده و اطمینان حاصل کند که این حملات به مراکز فرماندهی رژیم اسد صدمه وارد نمی کند. همچنین توافقنامه ای بین مسکو و تل آویو به امضا رسیده است که بر اساس آن، همه نیروهای طرفدار ایران و شبه نظامیان حزب الله باید ۸۵ کیلومتر از مرز بلندی های جولان بین اسراییل و سوریه عقب نشینی کنند. اسرائیل از این توافقنامه اهداف زیر را دنبال می کند:

1.     مانع فرستادن اسلحه از سوی ایران به حزب الله از طریق سوریه شود، 

2.     تاسیسات ایران که برای تولید موشک های نقطه زن برای حزب الله ساخته شده است را از بین ببرد، 

3.     اجازه ندهند ایران یک کریدور زمینی ایجاد کند که تهران را به سواحل مدیترانه و بیروت از طریق عراق و سوریه متصل کند؛

4.     به تهدید موشک های ایرانی که در سوریه و لبنان مورد استفاده قرار می گیرند خاتمه دهد.

البته هدف نهایی اسرائیل بیرون راندن نیروهای ایران از سوریه است. همچنین توافقی میان ایالات متحده و اسراییل صورت گرفته که براساس آن تل آویو مسئولیت مواجهه با جمهوری اسلامی را در سوریه به عهده گرفته است و آمریکا در عراق. در همین زمینه، اندیشکده اسرائیلی موسسه مطالعات امنیت ملی به دولت جدید اسراییل توصیه هایی را برای هماهنگی با روسیه و کم کردن میزان نفوذ ایران در سوریه پیشنهاد می کند:

دولت جدید باید به طور مضاعف تلاش کند تا روسیه میزان نفوذ و مداخله نظامی ایران در سوریه را کم کند؛
باید در بازسازی ارتش سوریه نقش ایفا کرد و از اینکه این ارتش سلاح های پیشرفته به دست آورد جلوگیری شود؛
 اسراییل باید بکوشد روسیه را وادار کند تا از نفوذ خود برای خلع سلاح شبه نظامیان طرفدار ایران در نهادهای دفاعی سوریه استفاده کند؛
هماهنگی با ارتش سوریه باید حفظ شود تا به این ترتیب اسراییل همچنان آزادی عملیاتی داشته باشد؛
 جلوگیری از ایجاد اصطکاک و تشکیل یک تصویر اطلاعاتی مشترک از خرابکاری های ایران (چرا که این موضع برخلاف منافع روسیه نیز می باشد)
3 - مسکو پای واشنگتن را به عرصه بحران سوریه کشاند

سومین موضوعی که باعث نگرانی ایرانی ها می شود این است که روس ها راه را برای بازگشت مجدد ایالات متحده به بحران سوریه و نوشتن توافقنامه هایی شامل توافق آتش بس در ادلب و همچنین مذاکره در خصوص ایجاد مناطق امن هموار کرده اند.ایران همچنین نگران آینده سوریه و سرنوشت اسد در انتخابات ریاست جمهوری این کشور در سال ۲۰۲۱ هستند زیرا روس ها خاطر نشان کرده اند که ممکن است در مرحله بعدی از حمایت اسد دست بردارند. چراکه اقبال مردمی در جامعه سوریه که 76 درصدش سنی هستند نسبت به اسد وجود ندارد و این را نیز می دانند که جامعه بین المللی اسد را بر سر قدرت نخواهد پذیرفت. آنها همچنین می دانند که بدون آمریکایی ها بازسازی سوریه بسیار دشوار است. 

روسیه به دنبال کسب سود از بازسازی سوریه است و این کار در شرایط جنگی محقق نمی شود. لذا مایل است تا با تشکیل یک ائتلاف سیاسی مذکرات صلح آستانه را احیا کند و در نهایت به یک توافق سیاسی برسد. اما در طرف مقابل ایران که با جنگ و درگیری پروژه تثبیت نفوذ خود در سوریه را پیش می برد، میداند که توافقنامه های سیاسی در حال حاضر به نفعش نیست و خواهان ادامه درگیریها و مخالف پیشبرد روند صلح است. ایران همچنین هزینه های زیادی در سوریه کرده است که برای جبران خسارت های خود منتظر پرداخت غرامت مالی از سوی رژیم سوریه و به دست آوردن فرصت سرمایه گذاری در این کشور است. اما دلیل اصلی اختلافات ایران و روسیه آینده بشار اسد در سوریه است که از نظر روسیه حضور او چندان مهم نیست؛ اما از نظر ایران برای سهیم شدن این کشور در بازسازی سوریه به حضور بشار نیاز است. لذا بشار اسد خط قرمز ایران به شمار می رود. اما در میدان، اگر انتخابات دموکراتیک برگزار شود، دولت آینده سوریه یک دولت سکولار سنی خواهد بود که قانون اساسی را نیز خواهد نوشت و این چیزی است که ایران با آن مخالف است.

دو – اختلاف بر سر آینده نیروهای شبه نظامی ایران

محور دوم اختلاف ایران و روسیه بر سر تمایل روسیه به محدودکردن حضور شبه نظامیان در سوریه است، حال آنکه ایران همچنان حضور شبه نظامیان خود را تثبیت می کند تا پایگاه قدرتی مانند روسیه برای خود به وجود آورد. روس ها رژیم سوریه را تحت فشار قرار داده اند تا نیروهای امنیتی و نهادهای حکومتی و ارتش خود را بازسازی و سازماندهی مجدد کند، نفوذ نیروهای طرفدار ایران در سوریه را تضعیف کند، و جناح های مختلف ارتش سوریه را در جهت اهداف خود متحد کند. به طور مشخص هدف روسیه هماهنگی با مطالبات اسراییل است و این کشور بر سر محدودکردن حضور نیروهای شبه نظامی در سوریه با آمریکایی ها نیز توافق دارد.

تلاش ایران برای تکرار تجربه عراق در سوریه – یعنی ایجاد شبه نظامیان فرقه گرا در سوریه – روس ها را مجبور کرد تا نیروهای شبه نظامی خود را در مناطق مختلف سوریه به وجود آورند و اکنون می کوشند شبه نظامیان تحت حمایت خود را تقویت و سازماندهی مجدد کند تا دستیابی به روند صلح سوریه نزدیکتر شود. ایران نیز پایگاه هایی در سوریه ایجاد کرده، اما روسیه اجازه گسترش آنها را به این کشور نخواهد داد تا به این ترتیب، به توافق سیاسی برای بحران سوریه که همه چشم انتظار آن هستند دست یابند؛ روس ها می کوشند تا این توافق را با آمریکایی ها و ترک ها نهایی کنند.

سه – نزاع بر سر ثروت و اقتصاد سوریه

سومین زمینه نزاع بین تهران و مسکو بلندپروازی های متضاد این دو کشور در خصوص اقتصاد سوریه است. شورای مردمی سوریه قرارداد ۵۰ ساله ای را با شرکت استرویترانسگاز روسیه برای استخراج فسفات امضا کرده است. در آن سو رژیم سوریه پروژه های سرمایه گذاری با ایران از جمله برای استخراج فسفات منعقد کرد: هزاران هکتار سرزمین کشاورزی و ۱۰۰۰ هکتار برای تاسیس پالایشگاه به ایران داده شد. بر اساس پنج تفاهمنامه یک قرارداد پیمانکاری جهت اکتشاف نفت در مرز سوریه و عراق و مجوز به راه انداختن یک شبکه موبایل به ایران داده شد. ایرانیها می خواهند بندر لاذقیه را در کنترل داشته باشند تا راه آهن کشورشان را از مسیر عراق به سواحل مدیترانه برسانند. اما روسها نمیخواهند رقیبی در سواحل مدیترانه داشته باشند. سپاه پاسداران زمینهای زیادی را در حومه دشمق خریده و گفته 200 هزار واحد مسکونی ایجاد خواهد کرد. همچنین ایران وامهای کلانی به سوریه داده و تجارتش را با این کشور گسترش داده و سرمایه گذاریهایی در صنعت برق داشته که پیش نرفته است. روسیه اما میداند که با حضور بشار اسد سوریه ثبات نخواهد داشت؛ لذا توافقنامه های سرمایه گذاری و اقتصادی طولانی مدت با رژیم سوریه امضا کرده است. همچنین آنها می دانند به دلیل تحریمها علیه ایران و عدم ثبات اقتصادی در این کشور و نیز مخالفت کشورهای عربی، ایران سهم چندانی در بازسازی سوریه نخواهد توانست ایفا کند.

چهار – رقابت بر سر موقعیت ژئوپلیتیک و جغرافیای فرهنگی سوریه

مهمترین اختلاف بین روس ها و ایرانی ها بر سر ژئوپلیتیک سوریه است. ایرانی ها بر این باورند که سوریه نزدیک ترین دروازه برای آنها به اروپا است و یک کریدور ضروری برای صدور انرژی به اروپا است. از آن سو روسیه که بدنبال یک نظم چندقطبی در جهان است که سلطه یک جانبه آمریکا را از بین می برد، به ساختن پایگاه های دائمی در طرطوس ادامه خواهد داد که توازن قوا و احتمالاً شرایط موجود در خاورمیانه را تغییر خواهد داد. روسیه پس از سوریه بدنبال نفوذ در لیبی و یمن است تا رویای دسترسی به آبهای گرم که پتر کبیر (۱۶۷۲- ۱۷۲۵) در سر داشت، محقق سازد. 

از سوی دیگر، اهداف ژئواستراتژیک ایران ناشی از رویکرد دفاعی-امنیتی-منطقه ای است که با رویکردی ملی گرایانه-فرقه گرایانه همراه است. سوریه بخشی از خط دفاعی ایران در رویارویی مستقیم با اسرائیل است. هدف استراتژیک دراز مدت ایران تشکیل«هلال شیعی» است که قصد دارد با تشکیل آن مانع نقش افرینی عربستان در آینده عراق، سوریه و لبنان شود و امیدوار است بتواند مؤلفه فارسی-شیعی را جایگزین عربی-سنی کند. ایران می خواهد از طریق شیوه قدیمی خود یعنی «تخریب و بازسازی» بافت قومی و فرهنگ کشور سوریه را از هم گسیخته و به تدریج کشوری فرقه گرا را براساس اصل ولایت فقیه از نو بسازد. براین اساس فعالیتهای زیادی در راستای گسترش زبان فارسی در دانشگاه ها، ساخت حسینیه و حوزه علمیه، ایجاد نیروهای پیشاهنگ، گسترش تشیع و ... در سوریه بنیان نهاده است.

پنج – آینده افزایش تنش بین ایران و روسیه

با توجه به تفاوت ها و اختلافات بین روسیه و ایران و همچنین با نزدیک تر شدن به زمان بهره برداری از بحران سوریه، احتمال رخ دادن دو سناریو وجود دارد:

سناریوی اول: نفوذ محدود ایران در سوریه

نشانه های این سناریو تنش ها، اختلافات، و نزاع ها بین نیروهای طرفدار ایران و نیروهای روسی در سرتاسر سوریه است. علاوه بر این تفاهمنامه های سیاسی و طرح های نظامی مسکو با ترکیه، آمریکا و اسراییل و همچنین هماهنگی های احتمالی در آینده با کشورهای عرب علیه حضور ایران نیز مزید بر علت است. انتظار می رود تحولات آینده تنش بین ایران و روسیه را افزایش دهد و به تدریج نفوذ ایران در سوریه بویژه افزایش نیروهای شبه نظامی ایران کاهش یابد. چراکه روسیه نگران آن است که ایران تجربه عراق را در سوریه تکرار کند، نفوذ خود را تقویت کند، سلطه خود را بر فرایند تصمیم گیری سیاسی افزایش دهد و از طریق نیروهای شبه نظامی خود بخشی هایی از سرزمین سوریه را اشغال کند. لذا در تلاش برای حذف ایران از آینده سوریه است.

سناریوی دوم: نفوذ گسترده ایران در سوریه

در این سناریو فرض بر این است که ایران رژیم شیعی-علوی اسد را متقاعد کند که مراقبت از نظام سیاسی-شیعی ایرانی – که مخالف اکثریت سنی در سوریه و کشورهای همسایه است – امری ضروری است. این کشور همچنین قصد دارد به رژیم اسد ثابت کند که ایران و حزب الله تنها قدرت هایی قابل اعتماد برای محافظت از سوریه در برابر اسراییل و نیروهای سنی مخالف به شمار می روند. احتمالاً این استدلالات ایران رژیم اسد را وادار خواهد کرد روسیه را متقاعد کند تا اجازه دهد ایران در تفاهمنامه های روسیه-ترکیه-غرب بر سر آینده سوریه و بازسازی آن مشارکت داشته باشد. آنچه این سناریو را تأیید می کند این است که ایران با بکاربستن نظریه «هرج و مرج خلاق» هرازگاهی به کشورهای عربی گرداگرد اسرائیل نشان می دهد که تنها قدرتی است که می تواند شرایط آنها را ناپایدار کند. از طرفی اگر رئیس جمهور بعدی آمریکا از دموکراتها باشد، احتمال ازسرگیری مذاکرات ایران و غرب و رسیدن به یک توافق صلح جدید با ایران هست که منجر شود غرب چشم خود را بر نقش ایران در آینده سوریه ببندد. اما دلایل و نشانه های کافی برای تایید این سناریو وجود ندارد و همه چیز به آن بستگی دارد که تا چه میزان روسیه اصرار به کنار گذاشتن ایران از تفاهمنامه ها و مذاکرات آینده بر سر سوریه داشته باشد.

نتیجه گیری

هدف این پژوهش بررسی و تحلیل تلاش ها و فعالیت های روسیه در جهت تشدید فشار بر ایران بود تا نفوذ شبه نظامیان و توسعه نظامی این کشور را در سرتاسر سوریه کاهش دهد. روسیه برای دستیابی بر اهداف خود بدنبال صلح و ثبات در سوریه بعنوان یک کشور است؛ اما ایران بدنبال هرج و مرج و نگهداشتن بشار اسد بر سر کار است تا یک نظام سیاسی ایدئولوژیک پیرو اصل ولایت فقیه و در چارچوب «هلال شیعی» تشکیل دهد. هدف مسکو در سوریه اعاده جایگاه تاریخی خود به عنوان یکی از قطب های نظم جهانی نوین است و در این مسیر ایران را مانع خود می بیند؛ لذا می کوشد نفوذ این کشور را تضعیف کند. روسیه به سرعت می کوشد تا با ایجاد یک راه حل سیاسی، دستاوردهایی را که تا کنون به دست آورده حفظ کند و از طریق شرکت های روسی که در بازسازی سوریه مشارکت خواهند کرد، زیان های خود را جبران کند. روسیه همچنین راه را برای کشورهای خلیج و بازیگران بین المللی باز خواهد کرد تا سوریه را از وضعيت ” دولت درمانده” نجات دهند. به نظر می رسد با انزوای بیشتری در سوریه از جانب روسیه مواجه خواهد شد. به لحاظ نظامی، فشار علیه این کشور از طریق هدف قراردادن نیروهای شبه نظامیش از سوی نیروی هوایی اسراییل افزایش خواهد یافت. به لحاظ سیاسی، فشار بیشتری بر ایران تحمیل خواهد شد. زیرا حضورش در سوریه در سطح بین المللی به رسمیت شناخته نشده است. به لحاظ اقتصادی، ایران همچنان تحت فشار تحریم های آمریکا و همچنین اعتراضات مردمی علیه خرج کردن مبالغ هنگفت روی پروژه های خارجی است.

منبع: افق های مشارکت استراتژیک ایران و روسیه در سوریه