شکاف درون حشد الشعبی:  بازتابی از رقابت مراجع مذهبی شیعه در نجف و تهران برای کسب مشروعیت دینی و اجتماعی

نویسنده: حسين أحمد السرحان

مرکز توسعه و مطالعات استراتژیک فرات

4 آگوست 2020

در ماه آگوست 2020 فرماندهی نیروهای حشد الشعبی تشکیل شده توسط عتبات مقدسه، که در دو لشکر امام علی و العباس و دو تیپ علی الاکبر و انصار المرجعیه سازماندهی شده اند، اعلام کرد که این نیروها براساس فرمان صادره از فرمانده کل نیروهای مسلح، از سازمان حشد الشعبی جدا شده و به فرمانده کل قوا مرتبط خواهد شد. این اقدام سبب شد تحرکات مخفیانه ای از سوی هادی العامری رئیس سازمان بدر و رئیس ائتلاف فتح در مجلس نمایندگان برای گفتگو با نمایندگان آیت الله سیستانی به منظور جلوگیری از این شکاف و بازگرداندن وضعیت به حالت قبل انجام شود.

رقابت مراجع دینی؛ چه کسی برنده خواهد شد؟

عتبات مقدسه عراق ذیل مرجعیت آیت الله سیستانی در نجف، پس از ظهور داعش دو لشکر به نامهای امام علی و العباس و دو تیپ علی الاکبر و انصار المرجعیه را برای مقابله با این گروهک تجهیز نمودند. علت تشکیل این نیروها ایجاد توازن در نیروهای محلی بود. چراکه پیش از این کفه ترازو به نفع نیروهای وابسته به ولایت فقیه سنگین بود و این نیروها از عدم آمادگی نیروهای امنیتی عراق سوءاستفاده کرده و از فتوای مرجعیت عراق بعنوان چارجوبی برای فعالیت و سازماندهی به تشکیلاتشان که نقش مکمل و ذخیره را داشت، بهره بردند. 

تشکیلات مسلح وابسته به عتبات مقدسه به پیروی از رهبرشان آیت الله سیستانی، در مسائل مرتبط با حکمرانی و اداره دولت تابع مکتب قانون هستند. آنها صرفا به وظیفه شان که همان کمک به سازمانهای امنیتی است، عمل می کنند و دربرابر اتفاقات سیاسی روز داخلی و خارجی هیچ موضعی نمی گیرند و از هیچ جریانی طرفداری نمی کنند. برخلاف تشکیلات مسلح وابسته به ولایت فقیه ایران که دائما دربرابر هر اتفاق سیاسی داخلی یا خارجی موضع گیری کرده و بیانیه هایی صادر می کند که مطابق با سیاست های ایران در منطقه است. بهمین دلیل در موارد زیادی، تشکیلات وابسته به عتبات بدلیل درحاشیه گرفتنشان بخاطر «وفاداریشان به عراق»، به ابومهدی المهندس اعتراض می کردند. این نیروها همچنین مخاطب اتهاماتی نظیر دردست گرفتن پروژه ها و منابع در استان های آزاد شده و کشتار تظاهرات کنندگان در اعتراضات قرار نگرفتند. بلکه از تظاهرکنندگان و مطالبات مردمی برای بهبود خدمات و مقابله با فساد حمایت کردند.

اختلاف میان تشکیلات تابع ولایت فقیه آیت الله خامنه ای و سپاه پاسداران ایران (بسیج ولایی-حشد ولایی) و تشکیلات تابع مرجعیت آیت الله سیستانی (بسیج مرجیعت- حشد مرجعیت)، زمانی به اوج خود رسید که پس از ترور ابومهدی از المهندس و تعیین عبدالعزیز المحمداوي (ابوفدک) (یکی از اعضای مجلس شورای کتائب حزب الله) به عنوان رئیس ستاد حشد الشعبی، تشکیلات تابع آیت الله سیستانی جدایی خودش از حشد الشعبی را اعلام نمود. علت اعتراض تشکیلات وابسته به عتبات مقدسه به تصمیم حشدالشعبی مبنی بر تعیین المحمداوی بعنوان رئیس ستاد حشد الشعبی را می توان در موارد ذیل برشمرد:

-        قرارگرفتن عبدالعزیز المحمداوی (که یکی از فرماندهان کتائب حزب الله است، کتائبی که مسئول اطلاعات حشد الشعبی است) در رأس حشد الشعبی، باعث تقویت نفوذ ایران داخل حشد الشعبی می شود. خصوصا اینکه این شخص با قاسم سلیمانی کار می کرد و گروه های او با دفتر سلیمانی و المهندس ارتباط داشته اند که این مساله توازن درون حشد الشعبی را به نفع گروه های طرفدار ایران سنگین می کند.

-        نگرانی آنها از به حاشیه رانده شدن و همچنین عدم مشارکت ایشان در انتخاب المحمداوی. درحالیکه این گروه ها نظرشان درباره معاونت حشد الشعبی را به رئیس این سازمان فالح الفیاض اعلام نموده اند.

-        اعتراض حقوقی نسبت به این انتصاب: آنها معتقدند چنین کاری نیاز به بسترهای قانونی دارد که اکنون موجود نیست.

-        علاوه بر این دستور انتصاب مغایر با قانون شماره 40 سازمان حشد الشعبی سال 2016 بوده و توسط فرمانده کل نیروهای مسلح صادر نشده است.

-        گفته شده تعیین المحمداوی بعنوان معاون حشد الشعبی از طریق «مجلس شورای حشد الشعبی» صورت گرفته است. اما در حقیقت چنین شورایی اصلا هیچ مبنای قانونی ندارد و در قانون حشد الشعبی نیز بدان اشاره ای نشده است. ایجاد یک اداره خودمختار از شخصیتهای سیاسی به نام شورای حشد الشعبی(اعضایی از عصائب اهل الحق، کتائب حزب الله، سازمان بدر، مشاورانی از حزب الله لبنان و سپاه پاسداران و دیگران) و تعیین رهبران با دورزدن اختیارات فرمانده کل نیروهای مسلح نقض آشکار قانون است.

مسئولان تشکیلات وابسته به عتبات مقدسه در 17 ژوئن 2020 دیداری با نجاح الشمری وزیر دفاع عراق برگزار کردند و مطالباتی را طی آن مطرح نمودند؛ از جمله:

-        تحقق خواسته مرجعیت به بازنگری پیرامون ارتباط این تشکیلات با وزارت دفاع، مطابق آنچه در نامه وزیر دفاع به نخست وزیر آمده است.

-        تمایز میان گروه های حشد الشعبی و گروه های مقاومت، زیرا هر یک از آنها در شکل گیری و روش کار خود دلایل و ویژگی هایی خودشان را دارند.

براین اساس ارتباط تشکیلات وابسته به عتبات مقدسه  به فرمانده کل نیروهای مسلح در پاسخ به خواسته مرجعیت نجف یعنی آیت الله سیستانی بوده است. جدا شدن این نیروها از حشد الشعبی در یک زمان حساس اتفاق می افتد که برای گروه های طرفدار ایران به مثابه یک شوک بود و آنها را در چندین سطح در شرایط دشوار قرار می دهد. این اتفاق منجر به خوانش جدیدی از نقش سیاسی و امنیتی حشد الشعبی به شکلی جدید خواهد شد که عمدتا براساس معیارهای قانونی و مشروعیت خواهد بود.

رقابتی بر سر مشروعیت اجتماعی و نمایندگی فتوای دینی؛ چه کسی برنده می شود؟

پس از ظهور داعش و صدور فتوای آیت الله سیستانی برای مقابله با آن، افرادی که توانایی حمل سلاح را داشتند دعوت به عضویت در گروه های مسلح برای جنگ با داعش شدند. گروه های موسوم به مقاومت و طرفدار ایران نیز از این فرصت استفاده کرده و جملگی از پنهانی درآمده و در علن ظاهر شدند. سپس با پوشش سیاسی و رسانه ای یک نیروی مکمل برای نیروهای امنیتی تشکیل دادند و شروع به کسب مشروعیت اجتماعی بعنوان یک نهاد امنیتی نمودند. مرجعیت نجف نیز همچنان بر موضع خود مبنی بر حمایت از نیروهای رزمنده تاکید داشت و نمایندگان وی نیز هیچ گاه از نامگذاری حشد الشعبی استفاده ننمودند.

عوامل موثر در کاهش مشروعیت و مقبولیت اجتماعی حشد الشعبی

ضرورت مقابله با داعش و حفاظت از امنیت مردم و کشور عراق باعث شد حشد الشعبی از مشروعیت و مقبولیت اجتماعی برخوردار شود. با این حال نقاط عطفی وجود دارد که می تواند در سطوح مشروعیت این گروه تشکیک ایجاد کند؛ از جمله:

-        اعلام نابودی داعش در دسامبر 2017 نقطه تحولی در این مقبولیت و مشروعیت اجتماعی بود. چراکه فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حشد الشعبی که در اصل برای مقابله با داعش شکل گرفته بود، سوالاتی را درباره بقای آن و افزایش بودجه آن مطرح می ساخت.

-        تحول دیگری که در میزان مشروعیت و مقبولیت اجتماعی حشد الشعبی تاثیر داشت، ورود جناح های طرفدار ایران به فعالیت سیاسی و کسب کرسی های بسیار در مجلس عراق در سال 2018 بود که مواضع سیاسی موافق ایران را اتخاذ می کردند. علاوه بر این دردست گرفتن منابع مناطق آزادشده و برخی گذرگاه های مرزی با ایران این پیام را به افکار عمومی رساند که این سازمان به دنبال تحقق اهداف سیاسی خاص و منافع اقتصادی بدور از منابع ملی است.

-        برجسته ترین تحولی که بر میزان مشروعیت و مقبولیت اجتماعی این سازمان ضربه وارد نموده، مواضع ایدئولوژیک آنها در حمایت از ایران است که به مواضع سیاسی ترجمه شده است. اعتراضات اکتبر 2019 تهدیدی برای این تشکیلات و نفوذ ایران در عراق بود. چراکه شعارهایی که نفوذ ایران در عراق را محکوم کرده و آن را رد می نمود، حتی در استانهای شیعه نشین کربلا و نجف افزایش یافت و مقر هیئت های دیپلماتیک ایران در کربلا و نجف و همچنین بغداد و بقیه استانهای مرکزی و جنوب عراق سوزانده شد. این باعث شد جناح های طرفدار ایران به مقابله مسلحانه با جنبش اعتراضی برخیزند که نتیجه اش بیش از 570 کشته و هزاران زخمی بود که بخش عمده ای از مجروحان برای همیشه ازکارافتاده شدند. صحنه هایی از آدم ربایی نیز علیه فعالان، معترضین و کارشناسان رسانه ای و همچنین کشته شدن تعدادی از کارشناسان رسانه ای تکرار شد. این امر با بیانیه ها و مواضع رسانه ای همراه بود که به تحریک علیه تظاهرکنندگان و اتهام زنی علیه آنها کمک می کرد. 

-        مساله دیگر موضع گیری شدید گروه های وابسته به ایران بدنبال ترور سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس و محکوم کردن آن با شدیدترین کلمات و مواضع افراطی نظیر تهدیدکردن نیروهای آمریکایی بود. در حالیکه مواضع دیگر گروه های شیعی نظیرمراجع و ائمه جمعه و ... در حد محکوم کردن این اقدام و توصیف آن به عنوان حمله به کشور عراق بود. این در حالی است که عدم اعتراض گروه های وابسته به ایران نسبت به حمله موشکی ایران به پایگاه عین الاسد، آنها را در تنگنایی بزرگ در برابر افکار عمومی عراق قرار داده و نشان داد که این گروه ها از مراجع دینی و سیاسی خود به نمایندگی سید علی خامنه ای پیروی می کنند و اعتقادی به سیستم دولتی در عراق ندارند.

همه این عوامل و تحولات باعث شده که جناح های ولایی تابع ولایت فقیه در ایران، مشروعیت و سپس مقبولیت اجتماعی خود را از دست بدهند. این امر موجب نارضایتی و مطالبات مکرر از طریق فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی از آیت الله سید علی سیستانی برای تجدید نظر در حشد الشعبی شد. با اینهمه این مطالبات در موضع مرجعیت نسبت به حشد الشعبی تاثیر چندانی نداشت؛ الا تا زمانی که جناحهای تابع ایران عبدالعزیز ابو فدک المحمداوی را که یک فرمانده حزب الله است (سازمانی تابع ولایت فقیه که در بیش از 100 کشور جهان ذیل سازمان تروریستی دسته بندی می شود)، به عنوان مسئول عملیات حشد الشعبی و اطلاعات آن منصوب نمودند. این امر باعث می شود که کل حشد الشعبی در خدمت اهداف و دستورکارهای ایرانی باشند. این مساله به منزله تشدید مبارزه مراجع دینی یعنی آیت الله سید علی خامنه ای رهبر انقلاب اسلامی ایران (قائل به نظریه ولایت مطلقه فقیه در حکمرانی) و آیت الله سید علی سیستانی در نجف (قائل به نظریه مکتب قانون در حکمرانی که به نظریه ولایت فقیه به عنوان نظریه ای برای حکمرانی اعتقاد ندارد) خواهد بود.

دلایل موافقت مرجعیت نجف با جداشدن گروه های مسلحش از حشد الشعبی

سلسله ای از عوامل باعث شد که مرجعیت نجف گزینه جداشدن گروه ها و لشکرهای تابع خود از حشد الشعبی و پیوستن به فرمانده کل نیروهای مسلح را برگزیند؛ از جمله: تحریم فرماندهان گروه های شبه نظامی و مسلح ذیل حشد الشعبی، مشروعیت اجتماعی و دینی گروه های نظامی تابع عتبات مقدسه بدلیل امتثال فرمان مرجعیت، عدم ثبت جرائم یا تخلفاتی به نام آنها و احترامی که بسیاری از عراقی ها برای آنها بخاطر  پذیرفتن قوانین عراق و نمایندگی فتوای جهاد کفایی مرجعیت نجف قائل هستند. مرجعیت نجف که پدر معنوی گروه های شیعه و صاحب فتوای جهاد کفایی علیه داعش است، قطعا وضعیت فعلی حشد الشعبی و برتری جناح پیروان ولایت فقیه بر گروه های پیرو مرجعیت نجف را نمی پذیرد.

پس از تصمیم جدایی، هادی العامری رئیس ائتلاف فتح به استان کربلا رفت و با دو نماینده مرجعیت یعنی عبدالمهدی کربلایی و احمد صافی به منظور حل این بحران جدید و جلوگیری از تجزیه حشد الشعبی و تقسیم آن بین نخست وزیری و وزارتخانه های کشور و دفاع دیدار کرد.

علل نگرانی گروه های تابع ایران از جدایی از حشد الشعبی

جناحهای تابع ایران به دلایلی که در ادامه می آید، از جدایی خود از سازمان حشد الشعبی و ارتباطشان با فرمانده کل نیروهای مسلح می ترسند:

-        این جدایی گفتمان حشد ولایی و حشد مرجعیت را تداوم خواهد بخشید و این همان چیزی است که تهران (به استثنای قاسم سلیمانی و ابو مهدی المهندس) شدیداً آن را رد می کند (چون تهران می خواهد از حشد الشعبی عراق، سازمانی نظیر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بسازد). بنابراین بسیاری نسبت به اینکه حشد الشعبی به موردی مشابه سپاه پاسداران در ایران تبدیل شود، هشدار می دهند.

-        کسانی هستند که نسبت به ناتوانی در التیام شکاف فعلی و پایبندی نیروهای وابسته به عتبات به دوری از حشد الشعبی و پیوستن سایر گروه ها و جناح ها به آن هشدار می دهند؛ خصوصاً که آنها در بیانیه خود از پیوستن سایر جناح ها استقبال کردند.

-        پایبندی گروه های وابسته به عتبات مقدسه به تصمیم خود، به معنی انزوای گروه های وفادار به ایران در یک صف جدا و قرارگرفتن خودکار آنها در لیست تحریم های ایالات متحده است که ممکن است دولت عراق را مجبور به تجدیدنظر در مورد سودمندی این نهاد و آغاز گفتگوهایی درباره انحلال و تقسیم آن میان وزارتخانه های کشور و دفاع کند.

-        گروه های تابع ایران می دانند که جدایی نیروهای وابسته به عتبات مقدسه و مرجعیت نجف از آنها، به مثابه ازدست دادن پوشش شرعی و دینی است که سالها ذیل آن به فعالیت می پرداختند. آنها همچنین نگرانند گروه هایشان به دلایلی که ممکن است مربوط به اختلاف بر سر منافع، موقعیتهای موجود در سازمان یا سایر موارد باشد، در آینده به حشد مرجعیت بپیوندند و یا مستقیما از فرمانده کل نیروهای مسلح تبعیت کنند.

-        جدایی نیروهای حشد الشعبی از نیروهای وابسته به مرجعیت نجف، باعث می شود مشروعیتی که بخاطر همراهی با این نیروها داشتند، از دست بدهند و در معرض شفافیت قرار گیرند؛ خصوصا پس از اینکه در سوریه در کنار نظام اسد جنگیدند و نیز برخی از آنها در جنوب موصل بر منابع اقتصادی مثل ضایعات و نفط سیاه کنترل دارند.

اختلافات گروه های شیعه در عرصه سیاسی

در عرصه سیاسی اختلاف گروه های سیاسی شیعه بر سر پست نخست وزیری در دوره انتقالی پس از استعفای عادل عبدالمهدی روشن شد. این اختلاف ادامه داشت تا اینکه رئیس جمهور عدنان الزرفی را برای این منصب معرفی کرد که باعث خشم نیروهای شیعه و لغو نامزدی وی شد. پس از آن بدلیل چالش های مربوط به کرونا و کاهش درآمدهای نفتی و رفع بن بست تشکیل دولت، این نیروها مجبور شدند بر سر مصطفی الکاظمی برای تشکیل دولت توافق کنند؛ این در زمانی اتفاق افتاد که برخی از گروه های مسلح الکاظمی را به دست داشتن در ترور قاسم سلیمانی و المهندس متهم می کردند.

در رابطه با رویکرد کاظمی نسبت به نیروهای شبه نظامی، باید گفت که او در برنامه دولتش بر انحصار سلاح در دست دولت تاکید کرد. همچنین تاکیدی بر خروج نیروهای آمریکایی از عراق که خواسته اکثر گروه های شیعه و مصوبه مجلس عراق بود، نکرد. او همچنین یک عملیات نظامی سریع در جنوب بغداد انجام داد و طی آن گروهی را دستگیر کرد برای هدف قراردادن منطقه سبز بغداد برنامه ریزی می کردند. این مسائل باعث شد کینه گروه های مقاومت از دولت کاظمی بیشتر شود. برخی جریانات شیعه مثل جریان حکمت ملی به رهبری سید عمار حکیم از تشکیل ائتلاف عراقیون به عنوان جریانی از نمایندگان حامی دولت خبر داد. کاظمی همچنین در سفر به تهران از ایران خواست که در امور عراق دخالت نکند و دست از حمایت از شبه نظامیان عراقی بردارد. این امر باعث عصبانیت گروه های مسلح و احزاب طرفدار ایران شد. البته برخی دیگر از گروه های شیعی از این امر استقبال کردند.

اقدامات دولت برای كنترل گذرگاههای مرزی بسیاری از گروه های مسلح را از منابعشان محروم كرد. این اقدامات بدنبال تغییر در بسیاری از مناصب مهم و اخراج افراد وابسته به احزاب صورت گرفت.

توصیه هایی به دولت عراق

در این شرایط عراق دولت باید برای افزایش درآمد غیرنفتی و تامین اعتبارات لازم برای پرداخت حقوق ها و مقابله با کرونا کنترل خود بر همه نقاط عراق را گسترش داده و تمام قلمرو کشور را بدست بگیرد و نفوذ گروه های مسلح را محدود کند. با توجه به قدرت فزاینده گروه های مسلح و نفوذ سیاسی و تبلیغاتی آنها، ضرورت بازسازی دستگاه های امنیتی و در راس آنها سازمان حشد الشعبی ضروری است. این گروه ها باید تابع شرایط و سیستم های نظامی، اداری و مالی موجود و تاییدشده توسط سایر دستگاه های امنیتی و نظامی کشور باشند.

منبع: الانقسام داخل الحشد الشعبي: انعكاس لتنافس المرجعيات الدينية الشيعية في النجف وطهران للفوز بالشرعية الدينية والاجتماعية