زخم زیبا؛ دیالکتیک زیباحسیک با دیگری خشمگین (نشست)

ارائه فاطمه دلاوری پاریزی - دانشجوی دکتری فلسفه غرب دانشگاه تهران

مطلب زیر گزارشی است از ارائه فاطمه دلاوری پاریزی دانشجوی دکتری فلسفه غرب دانشگاه تهران در «نشست اصحاب علوم انسانی هنر و رسانه درباره افزایش قیمت بنزین و اعتراضات پس از آن» که در روز دوشنبه 4 آذر 1398 در باشگاه هنر و اندیشه حوزه هنری تهران برگزار شد.

دلاوری در این ارائه به دنبال نوعی نگاه زیباشناسانه به موضوع دیگری و درک و به رسمیت شناختن او از منظری فلسفی است. او با بیان اینکه در یک جامعه گروه های اقلیتی، محرومان، معترضان، حاشیه نشین ها و ... از دل همان جامعه برآمده اند و چیزی در مقابل آن نیستند، معتقد است نباید با نادیده گرفتن این گروه ها زمینه تعمیق تقابل ها و تضعیف حکومت را پدید آورد؛ بلکه می بایست با به رسمیت شناختن این گروه ها که در ادبیات قرآنی و دینی نیز به آن توجه شده است، زمینه شنیده شدن صدای اعتراضشان را فراهم آورد تا شرایط منتهی به مرگ جامعه و بی رمق شدن حاکمیت نشود.

دلاوری در ابتدا به بازخوانی تجربه غرب پرداخت که در آن مدرنیته به عنوان امری است که بر فضای جهانی سیطره دارد. سخن وی با نگاهی به انقلاب فرانسه 1789 آغاز شد که هشت سال پیش از آن کتاب «نقد عقل محض کانت» و پنج سال پیش از آن نیز کتاب دیگرش با عنوان «در پاسخ به پرسش: روشنگری چیست؟» منتشر شده بود. در این کتاب ها بهشتی برین تصویر شده و فیلسوف ها این نوید را می دهند که می توان چنین بهشتی را در زمین برپا کرد. اما بعد از انقلاب همین فیلسوفها خودشان دست به جنایات زیادی می زنند و جوی های خون به راه می اندازند. پس از بررسی این اتفاقات گفته شد که این ها نتیجه خشونت عقل کانتی است که می خواسته آرمانهای عقلانی را روی زمین پیاده کند و آن را با اجبار در فرهنگ و سنت مردم جای بدهد. در این میان منتقدان به عقل کانت هم این نکته را مطرح کردند که شما دارید فضای عقلانی را گسترش می دهید و این تقابل منجر به ایجاد خشونت می شود. نکته بعدی این بود که عقل نمی تواند اصول جزئی و متعین حکومتداری را تعیین کند و تنها اصول کلی را تعیین می کند که با هر نظامی قابل انطباقند و این اصول پوچ و تهی هستند و ما به تاریخچه و سنت حکومتداری نیاز داریم نه عقل. 

به رسمیت شناختن

هگل در این میان دیالیکتیک آرمان های عقل و سنت های تاریخی را مطرح می کند و می گوید که امکان تحقق آرمان های عقل در سنت های تاریخی وجود دارد. دنیای امروز ما نیز دنیایی هگلی است و مدرنیته از نگاه هگل بر جهان مسلط شده است. اشتباه ایرانیها در موجهه با هگل این بود که آنتی تز را مقابل تز می دانستند در حالیکه آنتی تز از دل خود تز و شکاف های درون آن بیرون می آید و به توهم ثبات و وحدت تز حمله برده و آن را رفع می کند. در واقع حیات روح هگلی در همین تجزیه و چندپاره شدن است و از این مسیر است که آن عقل جهانی و عام و مطلق شکل می گیرد. اما شرط امکان این دیالکتیک به رسمیت شناختن (Recognition) است. یعنی تز باید آنتی تزی را که از درون آن جوشیده به رسمیت بشناسد. اشتباه بعدی ما این است که ما هگل را فاشیست و تمامیت خواه برداشت می کنیم در حالیکه او به دنبال امر مطلق است.

به رسمیت شناختن دیگری امکان جهانی شدن را فراهم می کند و به ما این امکان را می دهد که به وحدت واقعی برسیم. وحدتی که پیش از این چندپارگی وجود دارد یک وحدت بسیط و ساده است. اما وحدتی که از این چندپارگی عبور کرده و به دیالکتیک و تز و آنتی تز می رسد، وحدت حقیقی است که در فلسفه اسلامی نیز از آن به وحدت پیشاکثرت و وحدت پساکثرت تعبیر می شود. اگر تز آنتی تز را به رسمیت نشناسد خودش روز به روز بی رمق تر می شود.

وجه زیباحسیک به رسمیت شناختن

 آنچه مهم است این است که این به رسمیت شناختن تنها یک وجه معرفت شناختی ندارد. وجه سیاست ورزانه و زیباحسیک (همان زیبایی شناختی که در مقابل استاتیک قرار دارد) دارد. این منظر زیباحسیک به رسمیت شناختن باعث تغییر مذاق در حاکمیت می شود. به رسمیت شناختن حاشیه نشین (رنگین پوست ها، زن ها، محرومان اقتصادی، دگراندیشان و ...) در هر حکومتی آن وجه حقیقی وحدت را تحقق می بخشد. اما این گروه ها معمولا از سوی حکومت ها به رسمیت شناخته نمی شوند و تاریخ هم نشان می دهد که جنبش های اعتراضی نیز همواره از دل همین حاشیه نشین ها بیرون آمده است.

اعتراض در نگاه دینی

در نگاه دینی و مکتبی اعتراض به عنوان یکی از اساسی ترین حقوق مظلوم به رسمیت شناخته شده است. خداوند در قرآن می فرماید :«لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ» (خداوند، آشكار كردن گفتار بد را دوست نمى‌دارد، مگر از كسى كه به او ستم شده است). در تفاسیر شیعی سه تفسیر از عبارت «من ظُلم» یعنی کسی که می تواند صدایش را به اعتراض بلند کند دیده می شود: 1- کسی که به او ظلم شده است 2- کسی که می خواهد از مظلومی دفاع کند 3- کسی که به مظلوم اعتراض می کند که چرا از خود  دفاع نمی کنی. در آیه ای دیگر می خوانیم: «وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ» (و كسانى كه بعد از ظلمی که بر ایشان رفته (براى رفع آن) يارى/انتقام مى‌طلبند بر آنان راه (نكوهشى) نيست). تصویر زیباحسیک از امر سیاسی در نگاه دینی، تصویری است که مظلوم بدون لکنت و با شجاعت حتی به تندی و بدی و دشنام (جهر بالسوء) اعتراض می کند و مومنان نه تنها آن را خاموش نمی کنند بلکه با او همراهی می کنند و حتی اگر مظلوم نخواهد اعتراض کند او را تشویق و تحریک به اعترضا می کنند (وَ لا يَحُضُّ عَلى‌ طَعامِ الْمِسْكِينِ: و ديگران را بر اطعام مسكين تشويق نمى‌كند). اعتراض مظلوم همواره با یک خشونت نسبی همراه است. خشونتی که مظلوم در برابر حکومت انجام می دهد همان زخم زیبایی است که جلوی عفونی شدن سیستم حاکمیت را می گیرد. این اعتراض نشان از حیات جامعه و کثرتی است که اگر به رسمیت شناخته شوند به وحدت حقیقی می انجامد. اگر حکومت اعتراض را به رسمیت نشناسد و آن را در نطفه خفه کند، صرفا زخمی عفونی را نادیده گرفته که در سرتاسر بدن منتشر می شود و در نهایت به مرگ کلی جامعه و کوچک و بی رمق شدن حاکمیت منجر می شود.

منابع

گزارش نهمین گردهمایی اصحاب علوم انسانی، اجتماعی، هنر و رسانه +صوت افزایش قیمت بنزین و اعتراضات پس از آن - آذر ۱۰، ۱۳۹۸