در پنج سالگی توافق‌نامه مهاجرتی میان اتحادیه اروپا و ترکیه، بندی جهت ایجاد شغل به آن اضافه کنید.

کمال کیریشی

بروکینگز

17 مارس 2021

10 سال از شروع جنگ داخلی سوریه و آوارگی سوری‌ها می‌گذرد. اکنون، 3.7 میلیون سوری در ترکیه حضور دارند. از آن‌جایی که هیچ راه‌حل سنتی پایداری (در شکل بازگشت اختیاری، ادغام در جوامع محلی و یا اسکان مجدد) وجود ندارد، نمی‌توان پایانی بر حضور سوری‌ها در ترکیه متصور شد. 

لازم است توافق‌نامه ماجرتی میان اروپا و ترکیه که پنج سال پیش امضا شد، مورد بازبینی قرار بگیرد. رهبران باید علاوه بر کمک‌های بشردوستانه، بر بحث توسعه هم متمرکز شوند. ایده‌های سیاست‌گذارانه پیمان جهانی پناهندگان، متعلق به سازمان ملل، در زمینه بهبود چشم‌انداز اشتغال پناهندگان و اعضای جوامع میزبان بسیار کاربردی هستند.

توافق‌نامه چه کاری انجام داد؟

توافق‌نامه 2016 در شرایطی امضا شد که بیش از یک میلیون پناه‌جو در صدد بودند از طریق خاک ترکیه وارد اتحادیه اروپا شوند.

  توافق‌نامه 2016 در شرایطی امضا شد که بیش از یک میلیون پناه‌جو در صدد بودند از طریق خاک ترکیه وارد اتحادیه اروپا شوند

این جابجایی عظیم انسانی می‌توانست اساس اتحادیه اروپا را بلرزاند. بنابراین، اروپا تلاش کرد تا فوراً با ترکیه بر سر توقف یا کاهش سرعت جریان مهاجران به توافق برسد. همزمان، ترک‌ها می‌دیدند که چشم‌اندازی مبنی بر بازگشت پناهندگان به سوریه وجود ندارد. از طرف دیگر، تأمین هزینه میزبانی از پناهندگان روزبه‌روز مشکل‌تر می‌شد. تا پایان سال 2015، بیش از 2.5 میلیون پناهنده سوری در ترکیه زندگی می‌کردند، و این کشور نزدیک به 8 میلیارد برای کمک به آن‌ها خرج کرده بود. این در شرایطی است که کمک‌های بین‌المللی چندانی وجود نداشت. 

در این زمینه بود که دو طرف در اکتبر 2015 مذاکرات را شروع کردند و در سال 2016 به توافق رسیدند. مطابق با این توافق‌نامه، ترکیه امنیت مرزهایش را افزایش می‌داد، و به یونان قول داده شد که «تمام مهاجران غیرقانونی جدید» به ترکیه بازگشت داده شوند. قرار بود به ازای بازگشت هر مهاجر غیرقانونی از یونان به ترکیه، اتحادیه اروپا یکی از پناه‌جویان ساکن در ترکیه را بپذیرد. از همه مهم‌تر، اروپا قول داد شش میلیارد یورو به ترکیه کمک کند. 

ماهیت بده‌بستانی توافق مورد انتقادات شدیدی واقع شد. برخی آن را توافقی کثیف نامیدند و یک کلبی‌مسلک آن را چانه‌زنی بر سر «حقوق و شرافت برخی از آسیب‌پذیرترین مردم جهان» نامید. همچنین، هر دو طرف در مورد نحوه اجرای آن شکایت داشتند. رهبران اتحادیه اروپا از تهدیدهای مکرر رجب طیب اردوغان مبنی بر باز کردن مرزها مستأصل شدند. ترک‌ها به این نتیجه رسیدند که میزان کمک اروپا بسیار ناکافی است و از سرعت پایین پرداخت گله داشتند. 

ارزیابی توافق

مهم‌تر از هر چیزی، این توافق‌نامه به اروپا اجازه داد تا مهاجران را در خارج از مرزهایش اسکان دهد. 885 هزار نفر در سال 2015 تلاش کردند تا به شکل غیرقانونی از دریای اژه وارد خاک اروپا شوند. در سال 2017، این تعداد به 42 هزار نفر کاهش یافت. ترکیه حفاظی خوب در برابر سیل مهاجران بود، تا این‌که اردوغان در فوریه 2020 بالاخره به تهدید همیشگی‌اش مبنی بر روانه کردن میلیون‌ها مهاجر به سمت اروپا عمل کرد، که منجر به پدید آمدن بحرانی انسانی در مرز یونان شد. با این‌حال، بحران خیلی زود تمام شد، چرا که از طرفی یونان تمام رویه‌های پناهندگی را معلق ساخت و مانع ورود مهاجران به داخل خاکش شد، و از طرف دیگر، همه‌گیری کرونا ترکیه را مجبور به بستن مرزهایش را کرد. در طول مدت زمان کوتاهی که مرزها باز بود، تعداد نسبتاً کمی از سوری‌ها فرصت ترک ترکیه را پیدا کردند. بسیاری از پناهندگان با وجود آن‌که شرایط زندگی بی‌ثباتی داشتند، احساس می‌کردند بخشی از جامعه میزبان هستند: یک نظرسنجی در سال 2019 نشان داد که 89 درصد سوری‌ها احساس می‌کردند که یا «به‌طور کامل/تقریباً به‌طور کامل» و یا «تا حدی» در جامعه میزبان ادغام شده‌اند.

تا دسامبر 2020، از 6 میلیارد یورویی که اتحادیه اروپا متعهد شده بود، 3.9 میلیارد یورو پرداخت شده بود. اگرچه این مبلغ بسیار کمتر از 40 میلیارد یورویی است که اردوغان مدعی شده بود ترکیه خرج مهاجران کرده است، اما از برنامه‌ها و پروژه‌های بسیاری پشتیبانی کرده است، برنامه‌هایی مانند کمک‌های نقدی به آسیب‌پذیرترین پناهندگان برای ارضای نیازهای ابتدایی‌شان، افزایش دسترسی پناهندگان به خدمات بهداشتی عمومی و ادغام کودکان پناهندگان در نظام آموزشی ترکیه. علاوه بر این موارد، برنامه‌های دیگری هم وجود دارند که با هدف افزایش انسجام اجتماعی میان پناهندگان و جوامع میزبان، و همچنین، گسترش دسترسی به فرصت‌ها امرار معاش اجرا شده‌اند. 

چه خواهد شد؟

بعید است پناهندگان سوری در آینده‌ای نزدیک بتوانند در مقیاسی گسترده و مطابق با اصول کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به خانه‌هایشان در سوریه بازگردند. از طرف دیگر، تصویر اسکان مجدد پناهندگان چندان نویدبخش نیست. کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان پیش‌بینی کرده است ترکیه در سال 2021 به بیش از 420 هزار مکان برای استقرار پناهندگان نیاز دارد. بر اساس گزارش کمیساریا، 3867 پناهنده تا پایان ماه نوامبر 2020 از ترکیه اخراج شده بودند. همچنین ترکیه نتوانسته است شرایط را برای ادغام سوری‌ها در جوامع محلی میزبان فراهم کند. اعطای تابعیت به پناهندگان مسأله‌ای حساس است. 87 درصد از مردم ترکیه معتقدند سوری‌ها «نباید از هیچ گونه حق سیاسی برخوردار شوند» و 76 درصد مخالف اعطای تابعیت هستند. 

اکنون، یکی از مهم‌ترین مسائل پناهندگان دسترسی به شغل باثبات و شرافت‌مندانه است. دو مشکل ساختاری بر سر این امر وجود دارد. بنا به گزارش سازمان بین‌المللی کار، درصد بزرگی از تقریباً یک میلیون پناهنده سوری که قادر به کار هستند، در بخش غیررسمی اقتصاد کار می‌کنند. این مسأله موجب شده است سوری‌ها به لحاظ اجتماعی و اقتصادی در وضعیت متزلزلی به سر ببرند. از طرف دیگر، به دلیل کاهش دستمزدها و افزایش بیکاری، خشم مردم محلی متوجه پناهندگان شده است. دوم، اقتصاد ترکیه بسیار ضعیف‌تر از زمانی است که اولین موج از پناهندگان وارد آن کشور شدند. بنا به گزارش بانک جهانی، در سال 2013 سرانه تولید ناخالص داخلی ترکیه 13 هزار دلار بود. در سال 2019 این رقم به 9 هزار دلار رسید. 

  یکی از مهم‌ترین مسائل پناهندگان دسترسی به شغل باثبات و شرافت‌مندانه است. دو مشکل ساختاری بر سر این امر وجود دارد

مشکل مزمن بیکاری پس از همه‌گیری کرونا وخیم‌تر شده است. همه‌گیری به اشکال مختلف بر زندگی پناهندگان اثر گذاشته است. در یک آمارگیری که توسط هلال احمر ترکیه با همراهی فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر صورت گرفت، 69 درصد از پناهندگان اعلام کردند پس از شروع همه‌گیری شغل‌شان را از دست داده‌اند.

چه باید کرد؟

پارلمان اروپا در جولای 2020 اجازه داد 500 میلیون یوروی دیگر به ترکیه پرداخته شود، و شورای اروپا در ماه دسامبر قول داد، «به کمک‌های مالی‌اش برای پناهندگان سوری و جوامع میزبان‌شان ادامه دهد.» با این‌حال، ترکیه و اروپا باید بر مبلغ و نحوه پرداخت آن مذاکره کنند. در این بین، رئیس کمیسیون اروپا، اورسلا ون درلاین پس از ملاقات با اردوغان در اواخر ماه مارس از آمادگی اروپا برای بازبینی توافق 2016 و رفع کاستی‌های آن خبر داد. ایجاد اشتغال برای پناهندگان یکی از مواردی است که باید مورد توجه قرار بگیرد.

یک روش برای این کار آن است که برای نیروی کار پناهندگان تقاضا ایجاد کنند. پیمان جهانی پناهندگان پیشنهاد داده است، «برای کالاها و بخش‌هایی از اقتصاد که امکان مشارکت پناهندگان وجود دارد ... توافق‌نامه‌های تجاری ترجیحی بسته شود» تا هم برای پناهندگان و هم محلی‌ها کار ایجاد شود. این پیشنهاد کاملاً با سیاست آزادسازی تجارت از طریق کاهش تعرفه‌ها، حذف عوارض گمرکی، انحلال موانع تنظیمی و ... هماهنگ است. یکی از روش‌های عملی کردن چنین ایده‌ای آن است که اتحادیه اروپا از ترکیه محصولات کشاورزی وارد کند. بدین طریق، پناهندگان سوری می‌توانند مطابق با استانداردهای سازمان بین‌المللی کار و اتحادیه اروپا به فعالیت در بخش رسمی اقتصاد بپردازند. تسهیل تجارت میان اروپا و ترکیه یک بازی برد-برد برای همه است. این امر پناهندگان را قادر می‌سازد به استقلال برسند و به اعضای مولد جامعه ترک تبدیل شوند. 

منبع:

As EU-Turkey migration agreement reaches the five-year mark, add a job creation element