پرونده تمدید منع تجارت اسلحه، استراتژی ها و شانس موفقیت ایران

مرکز سیاست های امارات

8 آگوست 2020

 بدنبال پایان مهلت تحریم تسلیحاتی ایران، تمدید این تحریم در این روزها به گفتمان اصلی آمریکایی ها تبدیل شده است. این مقاله درباره تشتت موجود در استراتژی های ایران در قبال مواجهه با تمدید تحریم تسلیحاتی ایران و موضع دولت از یک سو و موضع سپاه پاسداران و محافظه کاران از سوی دیگر بحث می‌کند و همچنین سناریوهای پیش روی ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد.

موضع ایران درباره تمدید تحریم تسلیحاتی

ایالات متحده عمداً پرونده ایران را از چارچوب توافق هسته ای خارج کرده و به راهروهای شورای امنیت برگردانده است. به احتمال زیاد دولت آمریکا این کار را برای تضعیف نفوذ آلمان و دستگاه دیپلماسی اتحادیه اروپا (که به موضع دلسوزانه شان درقبال ایران معروفند و طی دو سال گذشته مانع از ایجاد اجماع اروپایی-آمریکایی علیه ایران شده اند) انجام داده است.

در صحنه سیاسی داخل ایران نیز اختلاف میان نهادهای محافظه کار از جمله نمایندگان مجلس (که اغلب از محافظه کاران هستند) و سپاه پاسداران با دولت کاملا مشهود است و نمایندگان طی جلسه ای با وزیر خارجه، او را مسئول توافق برجام دانستند که چیزی جز ضرر برای ایران نداشته است. همچنین علیرغم تاکید عباس عراقچی به حساس بودن شرایط و تلاش آمریکا برای کشاندن پرونده ایران به شورای امنیت و اینکه نباید در دام تشدید اختلافات با آژانس بین المللی انرژی اتمی بیفتیم، قالیباف رئیس مجلس اعلام کرد که مجلس به آژانس اجازه بازرسی از هیچ یک از مکانهایی را که خارج از مراکز تعیین شده در توافقنامه هستند، نمی‌دهد. همچنین ذوالنور رئیس کمیته امنیت ملی و سیاست خارجی گفت که مجلس در حال کار روی مصوبه ای است که دولت را ملزم به خروج از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) می‌کند.

نقاط عطف استراتژیک ایران

پیگیری تحولات در ایران پیرامون تلاش های ایالات متحده برای تمدید تحریم تسلیحاتی با این کشور، تشتت و شکاف استراتژی ایران در قبال این تلاش ها را نشان می‌دهد. یک سوی این اختلاف دولت و سوی دیگر آن سپاه پاسداران و نهادهای محافظه کار قرار دارند.

در سطح دولت سخنگوی دولت بر حفظ حداکثری توافق هسته ای تأکید کرد و عراقچی خاطرنشان کرد که «تلاش برای جلوگیری از اجماع فراگیر علیه ایران» و «ثبات اقتصادی در برابر تحریم ها» ستون فقرات استراتژی دولت در برابر تلاش های آمریکا است.

1-   در محور «جلوگیری از اجماع جامع علیه ایران» ایران تلاش های خود را در چندین محور شدت بخشیده است. در حالی که ایالات متحده سعی دارد نظر چندین کشور را در تلاش برای تمدید تحریم جلب کند تا نشان دهد که این تلاش نه یک خواسته آمریکایی، بلکه یک خواسته بین المللی است:

-        در این راستا ایران تلاش کرده تا از طریق مشوق هایی چین و روسیه را کنار خود قرار دهند. مانند سرعت بخشیدن به سرعت تکمیل توافق نامه استراتژیک با چین

-        ایران با اشاره تلویحی به احتمال پریدن در آغوش حریف شرقی، از توافقنامه استراتژیک با چین به عنوان عاملی برای ایجاد نگرانی در طرف اروپایی نسبت به عواقب ناشی از هرگونه بحرانی شدن پرونده هسته ای، استفاده می‌کند. ایران همچنین از طریق ارعاب به وسیله محافظه کاران تندرو که بدنبال اقداماتی نظیر خروج از NPT هستند، می‌کوشد در طرف اروپایی نگرانی ایجاد کند که این استراتژی نیز تاکنون تا حد زیادی در خنثی سازی موضع اروپا موفق عمل کرده است.

2-   در محور «ثبات اقتصادی در برابر تحریم ها» تلاش های دولت متمرکز بر یافتن راه های جایگزین برای مقاومت بودجه عمومی در برابر فشارها و نیز جلوگیری از فروپاشی اقتصاد از طریق انتظار نتایج انتخابات ریاست جمهوری در نوامبر آینده است.

در مورد نهادهای محافظه کار به طور کلی و سپاه پاسداران به طور خاص، دو محور تشدید وجود دارد که می‌توان آن را به عنوان ویژگی های استراتژی محافظه کاران در قبال تلاش های ایالات متحده برای تمدید تحریم در نظر گرفت:

-        تحت فشار قرار دادن طرفهای بین المللی با تهدید به رای گیری در مجلس بمنظور الزام دولت به خروج از پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) و درخواست از مجلس برای تجدیدنظر در همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی و هشدار درباره عواقب هرگونه تصمیم سازمان ملل علیه ایران از طریق شورای امنیت یا آژانس بین المللی انرژی اتمی . در همین زمینه می‌توان خاطر نشان کرد که چندین نماینده گفته اند که تمدید ممنوعیت تجارت تسلیحاتی ایران باید نقطه پایانی برای تعهد ایران به توافق هسته ای تلقی شود.

-        سپاه پاسداران همچنان به استراتژی سنتی «فشار به ایالات متحده با فشار بر متحدانش» را از طریق برخی اقدامات نظیر ایجاد پایگاه نظامی استراتژیك در اقیانوس هند (دریای عمان) ادامه می‌دهد كه به نظر می‌رسد تا حد زیادی به موفقیت آن اطمینان یافته است. 

به طور کلی می‌توان گفت که استراتژی ایران در مقابله با تلاش ها برای تمدید تحریم تسلیحاتی، همچنان از همان مکانیزم های قدیمی پیروی می‌کند؛ از جمله توسل به موضع چین و روسیه، بازی با نگرانی های اروپا و اعمال فشار بر ایالات متحده با فشار بر متحدان عربی این کشور. با این حال تغییر شرایط بین المللی و اقدامات آمریکا باعث شده این استراتژی بسیاری از مزایا و نقاط قوت خود را از دست بدهد.

تمرکز بر اصول پیشین، نکاتی درباره استراتژی رژیم ایران

پیگیری تلاش های رژیم ایران برای مقابله با تلاش های ایالات متحده برای تمدید تحریم تجارت اسلحه با ایران، نشاندهنده ویژگی های استراتژیک ایران است که می‌توان در چند نکته بدان اشاره کرد:

-        به نظر می‌رسد اقدامات دولت در زمینه مقابله با تلاشهای آمریكا و اقدامات سایر نهادهای انقلابی، مكمل یكدیگر بوده و ذیل استراتژی مصرف شده ایران (با تقسیم وظایف بین جریان افراطی و جریان معتدل) قرار می‌گیرد كه پیش از این موفقیت خود را در سطوحی مثل منزوی کردن مواضع كشورهای مختلف در مورد پرونده های ایران (و در نتیجه جلوگیری از تحقق هرگونه اجماع بین المللی در مورد پرونده ایران) نشان داده است. با این حال جزئیات تحولات اخیر نشان می‌دهد که اختلاف نظر بین دولت و دیدگاه جریان محافظه کار این بار واقعی است؛ چه در مورد مقابله با بحرانی شدن پرونده هسته ای و چه نحوه برخورد با تلاش های آمریکا برای تمدید ممنوعیت که این باعث شده موضع ایران به طرز چشمگیری غیرمنسجم و متشتّت باشد. در این زمینه می‌توان به حملاتی که اخیرا از سوی منابع ناشناخته (به احتمال زیاد اسرائیل) علیه اهداف نظامی و هسته ای ایران انجام شد اشاره کرد که می‌توان آن را در قالب اقدامات عامدانه برای رادیکال تر کردن موضع سپاه پاسداران و افزایش احتمال کشاندن این نیرو به یک درگیری نظامی به حساب آورد تا موجب ایجاد تغییری اساسی در شرایط بازی شود.

-        به نظر می‌رسد تهران استراتژی جدیدی برای کنارآمدن با پرونده تمدید تحریم و شرایط جدید همراه آن ندارد. بیشتر اقدامات ایران در چارچوب استراتژیهای جامعی است که قبلاً استفاده شده است؛ به استثنای تهدید به تسریع در تکمیل توافق با چین برای جلوگیری از اجماع غرب علیه خودش. استراتژی سنتی ایران به طور کلی برای شرایط مختلف تهیه شده است که در آن جناح اروپایی دلسوز ایران و برخی متحدان منطقه ای ایالات متحده، نقشی اساسی در تنظیم سیاست های ایالات متحده بازی می‌کنند. با این حال اقدام آمریکا در خارج کردن پرونده تمدید تحریم تسلیحاتی ایران از چارچوب 1 + 5 و طرح مجدد آن در شورای امنیت، باعث کاهش اثربخشی این استراتژی و تضعیف نفوذ ایران در موضع اروپا در نتیجه خروج طرف های دلسوز ایران (آلمان و اتحادیه اروپا) از معادله شد. این همان مساله ای است که باید ایران را وادار می‌کرد تا در برخی از سازوکارها و استراتژی های خود در این زمینه تجدید نظر کند.

علیرغم اینکه موضع ایران این بار هم مثل گذشته تکراری و ترکیبی از موضع اعتدالیون و تندرویان در قالب جلب نظر اروپاییها، استفاده از ظرفیت برخی همپیمانان منطقه ای آمریکا برای تعدیل سیاستهای این کشور، اعلام توافق بلندمدت با چین و ... است، اما این بار اختلاف میان این دو جدی است و باعث شده موضع ایران تاحد زیادی غیرمنسجم باشد. اما اقدام آمریکا در کشاندن پرونده ایران از آژانس به سازمان ملل، ابداعی جدید بود که باتوجه به آن ایران نیز باید در ابزارها و استراتژیهای خود در مواجهه با آن تجدیدنظر کند.

سناریوها

1-   سناریوی اول: ادامه استراتژی فعلی ایران تا ماه اکتبر

 این سناریو فرض را بر این می‌گذارد که استراتژیهای سنتی ایران (در قالب توسل به موضع چین و روسیه، بازی با نگرانیهای اروپا، اعمال استراتژی فشار بر ایالات متحده با فشار بر متحدان عرب آن) همچنان مانع از اجماع فراگیر علیه ایران می‌شوند؛ چراکه این عوامل بر موضع آمریکا و تعدیل آن اثر می‌گذارند. این استراتژی تا ماه اکتوبر که با فرارسیدن آن دوره ممنوعیت تجارت تسلیحاتی ایران به پایان می‌رسد، ادامه می‌یابد. پس از ماه اکتبر چندین سناریوی فرعی را می‌توان پیش بینی کرد؛ از جمله تلاشهای ایران برای دستیابی به سلاحهای مدرن از روسیه و چین یا تلاشهای این کشور برای دستیابی به توافق با جامعه جهانی از طریق اعلام آمادگی برای متوقف كردن دسترسی خود به سلاح در ازای دریافت برخی امتیازات. با این حال واضح است که نتیجه یک تغییر قابل توجه در قوانین بازی و توازن نیروها پس از ماه اکتبر خواهد بود. این سناریو که ایران بسیار به آن تکیه می‌کند با موانع جدی روبرو است؛ از جمله تغییر استراتژی ایالات متحده (با انتقال پرونده از توافقنامه به راهروهای شورای امنیت)؛ تأیید ضمنی دیدگاه آمریکاه از سوی زوج اروپایی آلمان و دستگاه دیپلماسی اتحادیه اروپا (در چارچوب شورای امنیت و آژانس بین المللی انرژی اتمی) و اقدامات بین المللی که مانع تلاشهای ایران می‌شود (از جمله گزارش مدیر آژانس بین المللی انرژی اتمی و گزارش دبیرکل سازمان ملل).

2-   سناریوی دوم: موفقیت دولت ایالات متحده در تمدید تحریم

برخلاف سناریوی اول این سناریو فرض را بر این می‌گذارد که ایران در تلاش برای مقابله با تلاش های آمریکا موفق نخواهد شد و طرف آمریکایی می‌تواند این تحریم را بصورت طولانی مدت اعمال کند. فرض بر این است که تغییر قواعد بازی از سوی آمریکا از طریق حذف برخی طرف های همدل با ایران از این بازی و برگرداندن پرونده ایران به شورای امنیت که تجربه های پیشین، اثرگذاری این شورا در اعمال تحریم ها علیه ایران را به اثبات رسانده، باعث سنگین شدن کفه ترازو به نفع این سناریو خواهد شد؛ خصوصاً اگر شباهت زیاد وضعیت فعلی با موقعیتی را درنظر بگیریم که در آن تحریم های سازمان ملل متحد علیه ایران طی سالهای 2006 تا 2008 اعمال شد. احتمال موفقیت استراتژی ایران به دلیل تغییر شرایط مساعد برای این کشور و اثرات منفی ناشی از گزارش های منتشر شده از سوی نهادهای بین المللی (مانند آژانس بین المللی انرژی اتمی و دبیرکل سازمان ملل متحد) ضعیف است. این شرایط می‌تواند فشارها را بر متحدان ایران در شورای امنیت افزایش دهد تا مواضعشان خنثی شود؛ اما مانع اصلی تحقق این سناریو موضع چین و روسیه است؛ زیرا آنها احتمالاً از حق وتو در برابر هر پروژه ای با هدف تمدید تحریم ایران استفاده می‌کنند.

3-   سناریوی سوم: سناریوی بینابین

فرض این سناریو بر این است که تلاش های ایران اولا در راستای جلوگیری از بازگشت پرونده اش به راهروهای شورای امنیت و ثانیا برای جلوگیری از تمدید ممنوعیت تجارت اسلحه شکست خواهد خورد. با این حال در تعدیل مسیر، موفقیت جزئی می‌یابد؛ به گونه ای که قطعنامه شورای امنیت یک تمدید تحریم کوتاه مدت برای این کشور در نظر می‌گیرد. این سناریو فرض می‌کند که استراتژی ایران در بسیج کردن چین و روسیه و تعدیل موضع اروپا موفق خواهد بود؛ اما عوامل تأثیرگذار دیگر از جمله عدم وجود طرف اروپایی متمایل به ایران و گزارش های بین المللی که ایران را محکوم می‌کند، در راستای مهار استراتژی ایران کار خواهند کرد. بنابراین نتیجه کار یک راه حل سازش ذیل ابتکارعمل پیشنهادی کشورهای اروپایی باشد. با این حال این ابتکارعمل باید بر موانع مختلفی از جمله مواضع مخالف صادر شده ازسوی طرفهای مختلف مثل چین، روسیه و ایالات متحده فائق آید.

منبع: ملف تمديد حظر تجارة الأسلحة: استراتيجيات إيران وفُرَص نجاحها