محرک ترکیه و مصر در دور تازه روابط دیپلماتیک‌شان چیست؟

علی باکر

میدل ایست.آی

12 مارس 2021

مصر در ماه گذشته پروژه‌ای به مزایده گذاشت جهت کشف و توسعه یک میدان نفتی-گازی در شرق مدیترانه. در این اعلامیه، مصر فلات قاره‌ای مورد ادعای ترکیه را به رسمیت شناخته بود. بنابراین، آنکارا این اقدام مصر را پیامی مثبت ارزیابی کرد و این اولین پیغام در نوع خودش نیست. علیرغم این‌که مصر از توافق‌نامه دریایی ترکیه و لیبی انتقاد کرده بود، وزیر امور خارجه آن کشور در جریان کنفرانس روم برگزارشده در تاریخ دسامبر 2019، اعلام کرد، این توافق‌نامه «به منافع مصر در شرق مدیترانه آسیبی نمی‌رساند». این مسأله تعجب همه را برانگیخت. 

مصر و یونان در آگوست سال 2020 توافق‌نامه‌ای جهت تعیین حدود مرزهای دریایی‌شان امضا کردند. کارشناسان اذعان داشتند، توافق‌نامه با احتساب حق ترکیه بر جزایر مرزی نوشته شده بود. وزیر امور خارجه ترکیه مدعی شد، توافق‌نامه پشتیبان این فرضیه ترکیه است که نمی‌توان به‌طور قطع تعیین کرد جزایر [مورد بحث] در کدام فلات قاره‌ای واقع شده‌اند.

قاهره، به تازگی، خط‌مشی‌اش را در قبال لیبی تغییر داده است. این مسأله موجب نزدیکی بیشتر قاهره و آنکارا شده است. آنکارا با مداخله مستقیم نظامی در لیبی موفق شد وضعیت جنگ را به ضرر ژنرال خلیفه حفتر برگرداند. پس از این بود که مصر قدم‌هایی جهت عادی‌سازی روابط با دولت مستقر در طرابلس برداشت، از جمله ارسال یک هیئت بلندپایه دیپلماتیک و امنیتی به طرابلس و اعلام قصدش برای بازگشایی سفارت برای اولین بار پس از سال 2014.

این پیغام‌ها در ترکیه شنیده شد. در سوم مارس، دیپلمات بلندپایه ترکیه ملاحظات قاهره را نسبت به مرزهای دریایی کشور متبوعش تأیید کرد. مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، بر منافع مشترک میان دو کشور تأکید کرد و از آمادگی ترکیه برای امضای یک توافق‌نامه جهت تعیین حدود دریایی دو کشور سخن گفت. 

سه روز بعد، وزیر دفاع ترکیه، هولوسی آکار، در جریان یک رزمایش دریایی تأکید کرد، دو کشور ارزش‌های تاریخی و فرهنگی مشترکی دارند. چنین سخنانی نشان از احتمال توسعه بیشتر مناسبات دارد. 

ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست جمهوری، نیز در مصاحبه با بلومبرگ این بیانیه‌ها را تأیید کرد. او در این مصاحبه گفت، «ممکن است فصل جدیدی در روابط ما با مصر گشوده شود.» این حقیقت که بالاترین مقامات رسمی ترکیه چنین اظهاراتی می‌کنند، نشان از جدی بودن مسأله دارد. 

تقویت روابط

تلاش برای بهبود روابط، تنها به دلیل وجود منافع مشترک میان دو کشور نیست، بلکه عکس‌العملی است در برابر تغییرات پویاگان بین‌المللی و منطقه‌ای. پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده باعث شد بسیاری از کشورهای منطقه، از جمله مصر و ترکیه، به بررسی و بازبینی خط‌مشی‌شان بپردازند.

 تلاش برای بهبود روابط، تنها به دلیل وجود منافع مشترک میان دو کشور نیست، بلکه عکس‌العملی است در برابر تغییرات پویاگان بین‌المللی و منطقه‌ای

در سطح منطقه‌ای، مصر از نتایج نشست شورای همکاری خلیج ناراضی بود، چرا که عربستان سعودی و امارات متحده عربی بدون هماهنگی با مصر و یا در نظر گرفتن منافع آن کشور، توافق کردند اختلافات با دوحه را برطرف کنند.

در این نشست، ترکیه اجازه یافت تا روابطش را با قطر، کویت و عمان تقویت کند. همچنین، عربستان سعودی و امارات تصمیم گرفتند از تنش‌های موجود در روابطشان با ترکیه بکاهند. در ماه ژانویه، مقامات مصری می‌دیدند که امارات در حال عادی‌سازی روابطش با ترکیه است، در حالی‌که در همان زمان، مصر در لیبی و در نتیجه فشار امارات، در آستانه یک جنگ با ترکیه قرار داشت. 

  در این نشست، ترکیه اجازه یافت تا روابطش را با قطر، کویت و عمان تقویت کند. همچنین، عربستان سعودی و امارات تصمیم گرفتند از تنش‌های موجود در روابطشان با ترکیه بکاهند

هم‌زمان، ترکیه و یونان پس از پنج سال بلاتکلیفی، برای اولین بار به‌طور رسمی به گفتگو پیرامون اختلافات‌شان در شرق مدیترانه نشستند. از طرف دیگر، سازمان ملل به‌دنبال برگزاری نشستی بود تا طرفین به بررسی راهکارهای طرح‌شده پیرامون قضیه قبرس بپردازند.

در حالی‌که تمام شرکای قاهره در شورای همکاری خلیج و مدیترانه شرقی (عمدتاً امارات، عربستان سعودی، یونان، اسرائیل و حتی فرانسه) به دنبال تنش‌زدایی با آنکارا بودند، مصری‌ها نیز، احتمالاً، تشخیص داده‌اند، خصومت با آنکارا به صلاحشان نیست. این امر می‌تواند تبیین کند چرا در این اواخر بر شدت روابط مصر و ترکیه افزوده شده است.

  در حالی‌که تمام شرکای قاهره ... به‌دنبال تنش‌زدایی با آنکارا بودند، مصری‌ها نیز، احتمالاً، تشخیص داده‌اند، خصومت با آنکارا به صلاحشان نیست

مرزهای دریایی

اسرائیل نیز به سهم خود در قبال رفتار ترکیه در مدیترانه شرقی محتاطانه عمل کرده است. اسرائیل بر پروژه خط‌ لوله مدیترانه شرقی حساب کرده است تا از طریق آن، به اروپا گاز صادر کند. اما از آن‌جا که ممکن است این پروژه به دلایل مختلف عملی نشود، از جمله مسافت زیاد (1900 کیلومتر)، هزینه بالا (تقریباً 7 میلیارد) و گذر آن از قلمرو ادعایی ترکیه (این مسأله بدین معنا است که آنکارا می‌تواند راه آن را مسدود کند)، اسرائیل احتمالاً تلاش خواهد کرد، روابطش را با ترکیه حفظ کند، چرا که خاک ترکیه تنها مسیر ممکن است.

مصر هم با ترکیه بر سر تعیین حدود مرزهای دریایی‌شان اختلاف دارد. مقامات رسمی در وزارت خارجه و وزارت اطلاعات مصر ترجیح می‌دهند با مصر، و نه یونان، بر سر تعیین حدود مرزهای دریایی توافق کنند، چرا که بدین طریق، مصر بر قلمرویی بزرگ‌تر کنترل خواهد داشت. اما رئیس جمهور مصر به‌منظور تأمین منافعی سیاسی، با آتن به توافق رسید؛ البته، هنوز در دیپلماسی را بر روی ترکیه باز گذاشته است. با توافق میان اسرائیل و امارات، منافع سیاسی، اقتصادی و راهبردی مصر، آسیب دیده است. به همین دلیل، مصر محتاج توافق با ترکیه دارد.

 مقامات رسمی در وزارت خارجه و وزارت اطلاعات مصر ترجیح می‌دهند با مصر، و نه یونان، بر سر تعیین حدود مرزهای دریایی توافق کنند، چرا که بدین طریق، مصر بر قلمرویی بزرگ‌تر کنترل خواهد داشت

آنکارا با آگاهی از این حقایق، و همچنین، با آگاهی از محاسبات جغراسیاسی مصر، و بر پایه منافع مشترک در شرق مدیترانه و لیبی، بدون سروضدا مشغول دلجویی از مصر بوده است. آنکارا هوشمندانه در حال ارسال این پیام است که توافق با ترکیه با منطق برد-برد برای طرفین خواهد بود، و این‌که همکاری با ترکیه به نفع قاهره است.

در واقع، آنکارا پیش از همه‌گیری کرونا، پیشنهاداتی جذاب به مصر ارائه داد، از جمله افزایش مبادلات تجارتی‌ دوجانبه، سرمایه‌گذاری و صادرات گاز. نوسانات سیاسی نتوانسته است بر روابط اقتصادی دو کشور اثر بگذارد. در سال 2018، حجم مبادلات تجاری میان دو کشور از مرز 5 میلیارد دلار گذشت. اگر مصر و ترکیه برای ساختن مجدد لیبی به همکاری با یک‌دیگر روی آورند، همکاری‌های میان دو کشور تا میزان زیادی افزایش پیدا خواهد کرد.

دست کمک

یکی از اساسی‌ترین منافع ترکیه آن است که اجازه ندهد دولت‌های رقیب در جنگ با این کشور، به‌طور خاص یونان و امارات متحده عربی، از مصر به‌عنوان سپر استفاده کنند. به همین دلیل است که ترکیه علاقه دارد از طریق گشایش روابط با مصر، به آن کشور کمک کند. همین مسأله در مورد قاهره نیز صادق است. 

 یکی از اساسی‌ترین منافع ترکیه آن است که اجازه ندهد دولت‌های رقیب در جنگ با این کشور، به‌طور خاص یونان و امارات متحده عربی، از مصر به‌عنوان سپر استفاده کنند

البته، ردوبدل پیام‌های مثبت میان ترکیه و مصر بدین معنا نیست که هیچ چالشی بر سر مسیر آشتی آن دو وجود ندارد. این بدین معنا است که دو کشور نمی‌خواهند اجازه دهند اختلافات‌شان در سایر موضوعات، مانع از همکاری‌شان در زمینه منافع مشترک شود. 

به‌طور مشخص، هستند کشورهایی که ترجیح می‌دهند ترکیه و مصر به جای همکاری، سر ناسازگاری داشته باشند؛ آن‌ها نیز به دنبال حفظ نفوذ خودشان هستند. به‌خصوص این مسأله وجود دارد که آیا پیام‌های مصر حاکی از نیات واقعی مقامات آن کشور است یا خیر، چرا که برخلاف آنکارا، مصر همیشه ترجیح داده است در پشت پرده عمل کند.

مصر چه به دنبال کسب امتیازات تاکتیکی باشد و چه به دنبال ایجاد موازنه منفی میان همسایگان، جهت تأمین بیشترین منافع، روابطش را با ترکیه حفظ خواهد کرد. قاهره می‌خواهد در عین حفظ روابط با ترکیه، حمایت دیگران را هم داشته باشد، و به همین دلیل است که پیام‌های متضاد و یا متناقض ارسال می‌کند. در هر صورت، ارتباط با ترکیه در خدمت برنامه مصر است.

منبع:

Turkey-Egypt relations: What's behind their new diplomatic push