تحریم‌های نظامی تهران پایان یافت، اما سرمایه‌گذاری دوباره برای افزایش توان نظامی کی رخ خواهد داد؟

نویسنده : Douglas Barrie

اندیشکده IISS

30th October 2020

 با پایان یافتن تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل، تهران بار دیگر قادر خواهد بود سامانه‌های نظامی خارجی را خریداری کند. اما آیا چنین خواهد کرد؟ و اگر چنین کند، در چه زمان و در مورد چه چیزی این خرید انجام خواهد شد؟ داگلاس باری معتقد است که ایران قابلیت‌هایی را در اولویت قرار خواهد داد که بتواند در زمان وقوع یک منازعه به آمریکا و دیگر قوای نظامی مستقر در خلیج‌فارس، هزینه‌هایی را تحمیل کند. 

تحریم‌های طولانی‌مدت سازمان ملل علیه ایران در 18 اکتبر 2020 خاتمه یافت. تهران مدعی بود که این موضوع اهمیت کمی داشت، چراکه در برطرف کردن نیازهای نظامی‌اش خودکفا‌ست. بااین‌حال، این مسئله اهمیت دارد، چراکه برای بیش از یک دهه این خودکفایی به ایران تحمیل‌شده بود، و این کشور مجبور شده بود موجودی تجهیزات اکثراً منسوخ خود که در تمامی بخش‌های قوای مسلحش در حال خدمت است را بازسازی و عمر دهی کند. 

با توجه به مشکلات اقتصادی قابل‌توجه ایران در سال‌های اخیر، چندان محتمل نیست که تعجیلی بی‌درنگ در سرمایه‌گذاری و ثبت سفارش‌های تجهیزات نظامی رخ دهد. بااین‌وجود، درنهایت ایران به دلیل افزایش عمر و فرسودگی سامانه‌های نظامی‌اش، نیاز به تأمین تجهیزات جدید به‌منظور بهبود قابلیت‌های نظامی متعارفش است. در حال حاضر استراتژی دفاعی ایران بر توانایی‌های نیروهای نیابتی، رزم نامتقارن و زرادخانه موشک‌های بالستیک اتکا دارد. موجودی سامانه‌های نظامی متعارف ایران در برابر رقبای منطقه‌ای‌اش بسیار ضعیف است، و این واقعیت با تصویری که این کشور از خودش دارد در تعارض است. 

نیازهای اساسی

پیش از اجرای تحریم تسلیحاتی در سال 2007، خریده‌ای عمده نظامی قبلی ایران به دهه 90 میلادی و تجهیزاتی که از چین و روسیه خریداری شده بود بازمی‌گشت. روسیه و ایران در سوریه پس از ورود مداخله‌جویانه روسیه به سوریه در سال 2015 در حمایت از رژیم بشار اسد، به همکاری نیز می‌پردازند. دیدار امیر حاتمی وزیر دفاع از مسکو در اوت گذشته برای شرکت در نمایشگاه تجاری دست آورده‌ای نظامی "Army 2020" دور از انتظار نبود، وی در این دیدار با مقامات نظامی روسیه به گفت‌وگو پرداخت. مسکو و پکن محتمل‌ترین ذی‌نفعان از  بازگشت حتی احتمالی ایران به‌عنوان خریدار به بازار بین‌المللی تسلیحات خواهند بود (چراکه بازار خرید دیگر کشورها که مشتریان بالقوه تسلیحات ایشان هستند را نیز داغ می‌کند- مترجم). 

به‌رغم لاف دروغین برخی مقامات ارشد نظامی ایران، ازجمله فرمانده نیروی دریایی دریادار خانزادی، پایان تحریم این فرصت را برای تهران فراهم می‌کند تا بتواند به بدست آوردن تجهیزات نظامی از چین، روسیه و یا جاهای دیگر امیدوار باشد. باوجود مشکلات اقتصادی ایران، اتخاذ تصمیمات به اولویت‌ها و چشم‌وهم‌چشمی‌های میان سازمانی بازمی‌گردد، ازجمله حمایت از توازن بین سپاه پاسداران و ارتش.  ارتش در این میان معمولاً عنصر ضعیف و همواره دوم در رقابت است. 

در حال حاضر، با صرف دهه‌ها برای توسعه سپاه و وابستگان آن، ایران اکنون فاقد منابع لازم برای ساختن نیروی نظامی متعارفی (کلاسیک) است که بتواند با همسایگانش در خلیج‌فارس برابری کند. ارتقای تمام‌عیار قوای مسلح ایران نیازمند سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در آموزش و فناوری، و تجدید ساختار نیروهای مسلح است. در برابر، بیشتر انتظار می‌رود که ایران به آن دسته از قابلیت‌هایش، همانند موشک‌های زمین به هوا و ضد کشتی، اولویت دهد که در این منازعه احتمالی بتواند به آمریکا و دیگر عناصر نظامی حاضر در خلیج‌فارس، خسارت وارد کند. 

بازار خریدار

باوجوداینکه سپاه سوگلی تهران است زرادخانه تجهیزاتی آن، کماکان می‌تواند از وصله‌پینه کردن بهره ببرد. مدرن‌ترین تانک اصلی میدان نبرد[1] در اختیار این نیرو T-72 است، که از طی سال‌های 1993 تا 1998 از روسیه خریداری شد. تحویل BMP-2 که بهترین نفربر زرهی پیاده‌نظام[2] این نیروست نیز از 1993 شروع شد. هردوی این ادوات موضوع تعدادی از پروژه‌های ارتقای بومی در ایران بوده‌اند، البته گستردگی ورود به خدمت این نسخه‌های ارتقا یافته چندان روشن نیست (عموماً هیچ‌گاه عملیاتی نشده‌اند- مترجم). اما در ارتش، به‌غیراز تی-72 باقی ادوات زرهی سنگین ارتش ایران شامل تجهیزاتی از دهه 1950 و 1960 است، که مثل قبل ارتقاهایی روی آن‌ها اجراشده است. در سال 2016، روسیه اعلام کرد که می‌تواند زمانی که تحریم‌های تسلیحاتی به پایان رسید، توانایی تولید تحت لیسانس تانک تی-90 را در اختیار ایران قرار دهد. درحالی‌که تهران به حمایت از ظرفیت داخلی‌اش برای تولید یک تانک اصلی میدان نبرد مدرن ادامه می‌دهد، پشتیبانی خارجی، دست‌کم در سطح برخی زیرسیستم‌های مهم، موردنیاز خواهد بود تا بتوان به این مدعا جامه‌ی عمل پوشاند. 

نیروی دریایی ایران، در حوزه پلتفرم، ازآنچه در نیروی زمینی می‌گذرد اگر بدتر نباشد بهتر نیز نیست. پلتفرم اصلی سطحی این نیرو مربوط به ناوهای محافظ[3] کلاس الوند می‌باشد، که طراحی آن نیز مربوط به دهه 1960 است (در اصل همان Vosper Mk.5 انگلیسی هست)، که نسخه‌های بومی‌ای نیز از آن همچون ناوهای کلاس جماران، ساخته‌شده است. این نیرو همچنین سه فروند زیردریایی روسی دیزل الکتریک کلاس کیلو[4] در اختیار دارد، اما حتی این زیردریایی‌ها نیز بیش از 25 سال عمر دارند و گمان می‌روند که وضع چندان مناسبی نداشته باشند. شناورهای سطحی سپاه البته از پلتفرم‌های مدرن‌تر –و البته فوق‌العاده کوچک‌تری- تشکیل‌شده است. این نیرو مجموعه‌ای از قایق‌های تندروی موشک‌انداز ساخت چین و کره شمالی را در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 خریداری کرد. یک عنصر نسبتاً قدرتمند در زرادخانه دریایی ایران طیفی از موشک‌های ضد کشتی کوتاه، میان، و دوربرد چینی است که هم‌اکنون تهران آن‌ها را تولید می‌کند. 

ناوگان هواپیماهای جنگنده ایران: تحویل داده‌شده از دهه‌های 1960 تا 1990

64% از ناوگان جنگنده‌های ایران دست‌کم 40 سال عمر دارند (بین سال‌های 1968 تا 78 وارد خدمت شده‌اند)

نیروی هوایی ایران، همانند نیروی دریایی، باید بر تجهیزاتی اتکا داشته باشد که مهم‌ترینشان از دهه 1970 وارد خدمت شده‌اند، درحالی‌که تعداد کمتری نیز از اواخر دهه 1980 و اوایل 1990 وارد سازمان رزم نیروی هوایی شد. پرتعدادترین این جنگنده‌ها اما کماکان اف-4 فانتوم، و پس‌ازآن اف-5 تایگر، و اف-14 تامکت است. تحویل این هواپیماها در طی دهه 1970 صورت پذیرفت. همانند نیروی زمینی، نیروی هوایی نیز ادعا می‌کند که تجهیزاتش را به‌روز کرده است. هواپیمای اف-5 به‌عنوان پایه‌ای برای جنگنده‌های جدیدی که ایران ساخته است به‌کاررفته است. و بازهم همانند نیروی زمینی، به این ادعاهای نیروی هوایی نیز باید با بدبینی نگریست. 

درحالی‌که موجودی خزانه تهران نمی‌تواند از تجدید گسترده تجهیزات در کوتاه‌مدت پشتیبانی کند، هزینه محدود برای کسب قابلیت‌های بیشتر و افزایش عمر تجهیزات موجود یک گزینه پیشرو است. چین و روسیه می‌توانند بسته‌های تسلیحاتی یا به‌روزرسانی را برای پلتفرم‌های هوایی ، دریایی یا زمینی برای بهبود عملکرد ارائه دهند. هردوی این کشورها موشک‌های هوا به هوا، هوا به زمین، و سطح به سطحی تولید می‌کنند که می‌تواند ایران را منتفع سازد. تهران در حال حاضر بخش تسلیحات تاکتیکی هدایت‌شونده قابل‌توجهی دارد، در این حوزه تسلیحاتی به‌صورت تولید تحت لیسانس و یا توسعه مشترک می‌تواند به ایران پیشنهاد شود. شراکت‌ها و همکاری‌های گسترده‌تر همچنین می‌تواند مزایای بیشتری را نصیب توانمندی‌های بومی کند. 

پایان تحریم تسلیحاتی همچنین این امکان را در اختیار ایران قرار می‌دهد که آزادانه تجهیزات ساخت خودش را به بازار جهانی عرضه کند. حوزه‌های خاصی همچون پهپادها و موشک‌های ضد کشتی تاکتیکی می‌توانند در کشورهایی که دسترسی به تأمین‌کنندگان سنتی تسلیحات را نمی‌توانند تقبل کنند و یا از آن محروم‌اند، بازاری برای خود دست‌وپا کنند. ایران قبلاً تمایل خود را برای ارائه موشک‌های کروز تهاجم زمینی به مشتری نشان داده است، همانند موشک قدس-1 که در اختیار نیروهای حوثی در یمن قرارگرفته است، و چنین سلاحی می‌تواند گزینه کم‌هزینه جذابی برای برخی دولت‌ها باشد. 

صرف‌نظر از ادعاهای خودکفایی که از تریبون پروپاگاندا بیان می‌شوند، ایران در میان‌مدت نیاز خواهد داشت که کار جایگزینی پلتفرم‌های فعلی خود را آغاز کند، چراکه با افزایش عمر و فرسودگی امکان پشتیبانی و تعمیر و نگه‌داری از آن‌ها روزبه‌روز دشوارتر می‌شود؛ حال‌آنکه در همین زمان قابلیت عملیاتی آن‌ها مرتباً کاهش می‌یابد. چندان محتمل نیست که پکن و مسکو این مسئله را چیزی به‌غیراز فرصتی برای فروش تسلیحات و امکانی برای تقویت حضور و نفوذ خود در منطقه ببینند. 

 
[1] MBT
[2] IFV
[3] corvette
[4] Type 877EKM Kilo-class

منبع:

 Tehran’s arms embargo ends, but when will recapitalisation start