جریان های سیاسی در ایران: درگیری روحانیون و سیاستمداران (کتاب)

جریان های سیاسی در ایران: درگیری روحانیون و سیاستمداران عنوان کتابی است از فاطمه الصمادی که توسط مرکز عربی تحقیقات و مطالعات سیاسی، به چاپ دوم رسیده است. این کتاب به بررسی دهه اول جمهوری اسلامی ایران و ظهور جریانات اصولگرا و تولد جنبش اصلاح طلبان در ایران می پردازد. همچنین تعریفی از اصطلاح «جنبش سبز» در ایران ارائه می دهد، و در مورد برخی از پیشنهادات توضیحی پیرامون آنچه آن را «بزرگترین جنبش اعتراضی در تاریخ جمهوری اسلامی» می نامد، بحث می کند. وی همچنین در این کتاب تحقیقاتی پیرامون تأثیر آنچه «جریان احمدی نژادی» نامیده شده و نیز پیدایش جریان اعتدال صورت داده است.

بخش های کتاب

این کتاب که در 543 صفحه مستندسازی و فهرست بندی شده، از سه بخش تشکیل شده است.

بخش اول: چشم انداز حزبی

بخش اول، با عنوان «ایران پس از انقلاب: تنوعی که منجر به درگیری شد»، شامل دو فصل می باشد. در فصل اول با عنوان «نیروها و احزاب سیاسی - محورهای اندیشه و ایدئولوژی»، الصمادی چشم اندازی حزبی - سیاسی از جامعه ایران را ترسیم کرده و نیروها و احزاب سیاسی را در سه جریان اصلی طبقه بندی می کند: 1) نیروهای اسلامی (حامیان امام خمینی و حزب جمهوری اسلامی) و همچنین شبکه گسترده ای از مردم با محوریت مساجد و کمیته های مردمی وابسته به حسینیه ها. 2) سازمانهای چپ سکولار و مذهبی (حزب توده ایران و سازمان فدائیان خلق) و 3) گرایش های لیبرالی (جبهه ملی ایران و نهضت آزادی).

در فصل دوم، نویسنده به بررسی گفتمان انقلاب و ما بعد آن، و مراحلی که گفتمان انقلاب  آن را پشت سر گذاشته - با توجه به اتفاقاتی که در ایران رخ داده است - می پردازد. او با گفتمان دفاع مقدس آغاز می کند، سپس به گفتمان سازندگی و گفتمان اصلاحات پرداخته و با گفتمان اصولگرایی بحث را به پایان می رساند. نویسنده می گوید: «گفتمان اصولگرایی به عنوان یكی از گفتمانهای اصلی در ایران پدید آمده است كه در سالهای اخیر به ویژه با ظهور علائم فروپاشی گفتمان اصلاح طلب و عدم موفقیت آن، به وضوح متبلور شده است. حتی اگر ساختار اساسی گفتمان اصولگرا از ابتدا وجود داشته باشد، اطلاق اصطلاح اصولگرایان پاسخی به برچسب زنی اصلاح طلبان بود، هنگامی که جنبش اصلاح طلب جناح رقیب یعنی اصولگرایان را محافظه کار می نامید.»

بخش دوم: راست ... چپ

بخش دوم کتاب با عنوان «از راست به سوی اصولگرایی و از چپ به سوی اصلاحات» شامل چهار فصل می باشد. در فصل سوم از راست سنتی به سوی اصولگرایی، محقق مطرح می سازد که  جناح راست در ایران یکی از دو جناح اصلی قدرت است که نتیجه تحولات سیاسی پس از انقلاب اسلامی بوده است.  در مواجهه با آن، جناح چپ ایستاد و صحنه سیاسی ایران در دهه 1980 تا اواسط دهه 1990 با منشأ این تقابل اداره می شد، که تغییراتی را در تقسیم جریانات و طیفهای سیاسی در ایران در رویکرد، گفتمان و نامگذاری تحمیل کرد. بعداً، جناح راست ایران که راست سنتی نامیده می شد، به اصولگرایان تغییر نام داد. از دل این تغییر و تحول ها، که شامل گفتمان و سبک کار می شد و نیز از دل رویارویی هایی که اشکال مختلفی به خود گرفت، جناح اصولگرا در ایران یا آنچه در ادبیات عرب جناح محافظه کار نامیده می شد، پدید آمد.

 بخش سوم: سبزهای ایران و احمدی نژاد

بخش سوم کتاب با عنوان «خارج از دوگانه اصولگرایان و اصلاح طلبان» شامل سه فصل است. در فصل پنجم با عنوان «سبزهای ایران ... پیچیدگی تعریف و معنا» الصمادی به جنبش سبز در ایران و موضوعات بحث و جدال میان سبزها و اصلاح طلبان می پردازد. نویسنده تحت عنوان «جنبش سبز در ترازوی نظام - فتنه لباس سبز انقلابی مخملی می پوشد» می گوید که تفسیر رسمی ایران از جنبش سبز، بعد اجتماعی داخلی اعتراضات را نادیده می گیرد و آنچه اتفاق افتاده را در دایره فتنه، انقلاب مخملی و روابط خارج از کشور و نقشه های ایالات متحده آمریکا قرار می دهد که شامل جنگ نرم علیه نظام در ایران است. حمایتی که جنبش سبز از آمریکا و غرب دریافت کرد، نشانگر شواهدی بود که از جانب فرماندهان سپاه برای اثبات درگیری نرم ارائه شده است.

در فصل ششم، با عنوان «جناح احمدی نژادی ... نزدیک به اصولگرایان، بسیار دور از آن ها»، الصمادی به پدیده محمود احمدی نژاد، دوران ریاست جمهوری وی و روابط پُرتَنش وی با نظام و سپاه و سرانجام درگیری با سپاه می پردازد. نویسنده همچنین پیرامون مهدویت محمود احمدی نژاد و گفتمان مبهم او نسبت به زن ایرانی، روابط با ایالات متحده و ترک ریاست جمهوری بدون ترک صحنه سیاست  توسط احمدی نژاد مسائیلی را مطرح می کند.

شبه گفتمان

الصمادی در فصل هفتم و پایانی با عنوان «جریان اعتدال ... گفتمان یا شبه گفتمان» به بررسی دو اصطلاح «اعتدال» و «توسعه» که گفتمان اعتدال گرایان در ایران بر آن استوار است، می پردازد. وی تلاش اعتدال گرایان برای تعریف اعتدال و تبیین توسعه، بحث بر سر اولویت های توسعه، عوامل تعیین کننده سیاست خارجی اعتدالی و سیاست اقتصادی جریان اعتدال گرا را به بحث می گذارد.

نویسنده در نقد جریان اعتدال گرا می نویسد: «شاید اصلی ترین مشکل پیش روی گزاره هایی که جریان اعتدال به عنوان یک گفتمان نهفته در وجودش مطرح می کند، این باشد که این جریان فاقد خصوصیات و مؤلفه هایی است که  آن را چنین می سازد.» به خصوص اگر به گفتمان به عنوان الگویی از معانی سلسله وار نگاه شود، که از عناصر زبانی و غیر زبانی مانند: نمادها و بافت اجتماعی ... تشکیل شده که یک جریان یا گروه آن را با هدف انتشارش در جامعه و بسیج حمایت ها مطرح می سازد که برخلاف سایر گفتمان هاست و این تعامل بین معانی در واقع به عنوان تعارض بین گفتمانهای متضاد درک می شود که هرکدام به دنبال تحمیل سیستم معانی خود هستند. در این سیستم معانی، نقش عناصر زبانی مانند مصاحبه، متون نوشتاری و گفتارها در ارائه شکلی هماهنگ در شبکه معانی و تکه تکه شدن آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

منابع

1- التيارات السياسية في إيران: صراع رجال الدين والساسة - الطبعة الثانية

2- جریان‌های سیاسی ایران به زبان عربی چاپ شد