همکاری جامع راهبردی چین-ایران چیست!؟

لوسیل گریر، اسفندیار باتمان‌قلیج

واشینگتن پست

1 آوریل 2021

روز شنبه، وزیر امور خارجه چین، وانگ یی، جهت امضای یک توافق‌نامه همکاری 25 ساله میان چین و ایران در تهران حضور داشت. براساس یک پیش‌نویس فاش‌شده، توافق‌نامه شامل برنامه‌هایی جهت همکاری اقتصادی، امنیتی و سیاسی میان دو کشور است. چین و ایران اعلام کردند در زمینه‌های امنیتی و اقتصادی با یک‌دیگر همکاری خواهند کرد. این مسأله به اندازه‌ای که به نظر می‌رسد، مایه نگرانی نیست. چین با کشورهای متعددی در خاورمیانه توافق‌نامه‌های مشابهی دارد.

ما در پژوهش‌مان توانستیم برخی از زمینه‌های مهم این اعلانیه را بیابیم. از زمانی‌که در سال 2016 اخبار مربوط به این توافق‌نامه منتشر شد، چشم‌انداز برقراری یک اتحاد نزدیک میان دو تن از رقبای ایالات متحده، موجب برانگیختن نگرانی‌های بسیاری در این کشور شده است. رئیس‌جمهور بایدن در ماه مارس به یک گزارشگر گفت، «بیشتر از یک سال است» که این شراکت را زیر نظر دارد.

اما رسانه‌ها تمایل دارند در مورد ماهیت قرارداد اغراق کنند – و در این‌جا چندین سوءبرداشت وجود دارد. «همکاری‌های جامع راهبردی» از معمول‌ترین ابزارهایی است که چین در خط‌مشی خارجی‌اش از آن استفاده می‌کند. چین با امضای نقشه راه برای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی با کشورهای خاورمیانه، درصدد است از دامن‌زدن به رقابت‌های منطقه‌ای جلوگیری کند. چین قراردادهای مشابهی با عراق (امضاشده در سال 2015)، عربستان سعودی (امضاشده در سال 2016) و امارات متحده عربی (امضاشده در سال 2018) دارد. 

 «همکاری‌های جامع راهبردی» از معمول‌ترین ابزارهایی است که چین در خط‌مشی خارجی‌اش از آن استفاده می‌کند. چین با امضای نقشه راه برای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی با کشورهای خاورمیانه، درصدد است از دامن‌زدن به رقابت‌های منطقه‌ای جلوگیری کند

توافق‌نامه «همکاری‌های جامع راهبردی» امضاءشده با ایران بیشتر از آن‌که نشان‌گر اتحادی جاه‌طلبانه و منحصربه‌فرد میان چین و ایران باشد، حاکی از تلاش‌های ناامیدانه و طولانی‌مدت ایران جهت اقناع چین به همکاری‌ در زمینه اقتصادی و امنیتی است. ما با مطالعه روابط چین با ایران و 5 کشور دیگر در خاورمیانه به این نتیجه رسیدیم که چین همکاری‌های امنیتی و اقتصادی بیشتری با همسایگان ایران دارد. امضای دیرهنگام این قرارداد نشانه واضحی است مبنی بر این‌که ایران نمی‌خواهد از همسایگانش جا بماند.

 توافق‌نامه «همکاری‌های جامع راهبردی» امضاءشده با ایران بیشتر از آن‌که نشان‌گر اتحادی جاه‌طلبانه و منحصربه‌فرد میان چین و ایران باشد، حاکی از تلاش‌های ناامیدانه و طولانی‌مدت ایران جهت اقناع چین به همکاری‌ در زمینه اقتصادی و امنیتی است

این یک «توافق‌نامه 400 میلیارد دلاری» نیست

نیویورک تایمز در گزارشی اعلام کرد ارزش کل این توافق‌نامه در طول 25 سال آینده بالغ بر 400 میلیارد دلار خواهد شد؛ این بدان معنی است که چین باید سالیانه 16 میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری کند. این رقم، باورپذیر نیست؛ به‌خصوص اگر در نظر بگیریم که در طول پنج سال گذشته، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در عربستان سعودی، سالیانه، 5.1 میلیارد دلار بوده است؛ باید در نظر داشته باشیم که این کشور بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت است و با هیچ تحریمی روبرو نیست.

اگر ارقام غیرواقعی به نظر می‌رسد، به این دلیل است که غیرواقعی است. در سال 2019، مقاله‌ای با منابع نه چندان موثق، رقم 400 میلیارد دلار را برای اولین بار مطرح کرد. برگه گزارشی که در هفته گذشته توسط وزارت امور خارجه ایران منتشر شد، نشان می‌دهد توافق‌نامه یک نقشه راه بدون هیچ‌گونه عدد و رقمی است. همچنین، مقامات چینی تأکید کرده‌اند که این توافق‌نامه تنها چارچوبی است برای همکاری‌های بعدی.

مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری میان چین و ایران به سختی پیش می‌رود

زمانی که چین در سال 2013 برنامه بلندپروازانه «ابتکار کمربند و جاده» را جهت متصل‌کردن سرتاسر اوراسیا آغاز کرد، ایران تحت شدید‌ترین تحریم‌های ایالات متحده قرار داشت. تجارت میان ایران و چین، علی‌رغم تحریم‌ها، افزایش یافت، اما این افزایش به این دلیل بود که چین در همان دوره به‌مثابه تأمین‌کننده اصلی کالاهای صنعتی ظاهر شده بود. هم‌زمان، برنامه‌هایی جهت سرمایه‌گذاری طرف چینی در زیرساخت‌های حمل‌ونقلی و انرژی ایران وجود داشت، اما این برنامه‌ها به‌خاطر تحریم‌ها متوقف ماند.

 در ژانویه 2016 و پس از عملی‌شدن برجام، تمام تحریم‌های بین‌المللی لغو شدند. پس از آن، شرایط برای تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه بهبود یافت. در همان ماه، رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پنگ به تهران سفر کرد. در آن سفر، اولین بار از سند راهبردی سخن به میان آمد. خروج دونالد ترامپ از برجام و اِعمال مجدد تحریم‌ها، برنامه‌های ایران و چین را پیچیده کرد. از آن زمان، تجارت میان چین و ایران رو به کاهش گذاشته است.

آیا چین می‌تواند موجب امنیت منطقه شود؟

تنش‌های میان ایران و ایالات متحده، تنها، موجب پیچیدگی روابط تجاری میان ایران و چین نشده است. به‌طور تقریبی، هر روز 3 میلیون بشکه نفت خام از تنگه هرمز به مقصد چین گذر می‌کند. این چشم‌انداز که وقوع یک درگیری در منطقه می‌تواند موجب بسته‌شدن مسیر شود، باعث شده است پکن بیشتر در امنیت خاورمیانه مشارکت کند. با این وجود، چین هنوز تردید دارد که آیا باید درگیر سیاست‌های پیچیده منطقه شود یا خیر.

  این چشم‌انداز که وقوع یک درگیری در منطقه می‌تواند موجب بسته‌شدن مسیر شود، باعث شده است پکن بیشتر در امنیت خاورمیانه مشارکت کند

چین، ایران و روسیه، تحت‌عنوان مقابله با دزدی دریایی و ضدتروریسم، دو رزمایش دریایی سه‌جانبه انجام داده‌اند. از طرف دیگر، چین با کشورهای منطقه خلیج فارس، از جمله کشورهایی که خودشان را در زمره رقبای ایران به حساب می‌آورند، در زمینه‌های امنیتی همکاری دارد. برای مثال، در ابتدا شاهدیم که چین همراه با ایران یک رزمایش دریایی اجرا می‌کند، و تنها چند هفته بعد، شاهد رزمایش دریایی مشترک چین و ناوگان سلطنتی سعودی هستیم.

امضای سند راهبردی جدید میان چین و ایران حاکی از افزایش همکاری‌های امنیتی میان دو کشور است، با این‌حال، چین متعهد به ایجاد یک اتحاد نظامی قابل‌اتکا نشده است. چین از ساختار امنیتی ایجادشده توسط ایالات متحده (مجموعه‌ای از شراکت‌ها و پایگاه‌ها که در طول قرن بیستم و برای محافظت از جریان نفت خروجی از منطقه ایجاد شد) منفعت می‌برد؛ اتحاد نظامی با ایران، چین را از این مزایا محروم می‌کند.

 امضای سند راهبردی جدید میان چین و ایران حاکی از افزایش همکاری‌های امنیتی میان دو کشور است، با این‌حال، چین متعهد به ایجاد یک اتحاد نظامی قابل‌اتکا نشده است

همچنین، به نظر می‌رسد علی‌رغم این‌که تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل در پاییز گذشته تمام شد، مبادلات تسلیحاتی میان چین و ایران افزایش نداشته است. مبادلات تسلیحاتی چین در منطقه خاورمیانه، بیشتر متوجه همسایگان ایران است. انگیزه پکن تنها سود است، و ایران تحریم‌زده مشتری خوبی نیست. از همه مهم‌تر، چین حتی قادر به تأمین نیازهای ایران نیست. ایران خواهان تسلیحات دفاع هوایی است، و مهم‌ترین کالای نظامی چین تانک است. چین به شدت در تلاش است تا موتور جت تولید کند، و پهپادهای جدیدش در عمل شکست خورده‌اند.

حمایت چین از برجام ادامه خواهد یافت

سند راهبردی میان چین و ایران در تقابل با منافع ایالات متحده است یا سازگار با آن؟ باید به یاد داشته باشیم که چین، به‌عنوان عضو دائم شورای امنیت، یکی از امضاکنندگان برجام است. و چین از ادامه برجام، و به‌طور گسترده‌تر ثبات در منطقه، به‌لحاظ اقتصادی، سود می‌برد. گذشته از هر چیزی، لغو تحریم‌های بین‌المللی به شکوفایی سرمایه‌گذاری و تجارت چین در ایران کمک می‌کند.

از این منظر که بنگریم، حتی پس از امضای سند راهبردی با چین، ایران، احتمالاً، جرأت نخواهد کرد از توافق هسته‌ای خارج شود. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، همتای چینی‌اش را «دوستی برای دوران سختی‌ها» خواند، اما چین و ایران هر دو می‌دانند که منافع‌شان با بازگشت ایالات متحده به برجام، بهتر تأمین می‌شود.

منبع: What is the China-Iran Comprehensive Strategic Partnership? - The Washington Post